Class 10

AP State Syllabus SSC 10th Class Maths Solutions 11th Lesson Trigonometry InText Questions

AP State Board Syllabus AP SSC 10th Class Maths Textbook Solutions Chapter 11 Trigonometry InText Questions and Answers.

10th Class Maths 11th Lesson Trigonometry InText Questions and Answers

Do This

Identify “Hypotenuse”, “Opposite side” and “Adjacent side” for the given angles in the given triangles.  (Page No. 271)

Question 1.
For angle R
Answer:

In the △PQR
Opposite side = PQ
Adjacent side = QR
Hypotenuse = PR

Question 2.
i) For angle X
ii) For angle Y        (Page No. 271)
Answer:

In the △XYZ,
i) For angle X
Opposite side = YZ
Adjacent side = XZ
Hypotenuse = XY
ii) For angle Y
Opposite side = XZ
Adjacent side = YZ
Hypotenuse = XY

Question 3.
Find (i) sin C (ii) cos C and (iii) tan C in the given triangle.    (Page No. 274)

Answer:
By Pythagoras theorem
AC² = AB² + BC²
13² = AB² + 5²
AB² = 169 – 25
AB² = √144
⇒ AB = √144 = 12

Question 4.
In a triangle XYZ, ∠Y is right angle, XZ = 17 cm and YZ = 15 cm, then find (i) sin X (ii) cos Z (iii) tan X.    (Page No. 274)
Answer:
Given △XYZ, ∠Y is right angle.

By Pythagoras theorem
XZ² = YZ² + XY²
17² = 15² + XY²
XY² = 17² – 15² = 289 – 225
XY² = 64
XY = √64 = 8

Question 5.
In a triangle PQR with right angle at Q, the value of ∠P is x, PQ = 7 cm and QR = 24 cm, then find sin x and cos x.    (Page No. 274)
Answer:
Given right angled triangle is PQR with right angle at Q. The value of ∠P is x.

By Pythagoras theorem
PR² = PQ² + QR²
PR² = 7² + 24²
PR² = 49 + 576
PR² = 625
PR² = √625 = 25
sin x = \(\frac{QR}{PR}\) = \(\frac{24}{25}\)
cos x = \(\frac{PQ}{PR}\) = \(\frac{7}{25}\)

Try This

Question 1.
Write lengths of “Hypotenuse”, “Opposite side” and “Adjacent side” for the given angles in the given triangles.
1. For angle C
2. For angle A          (Page No. 271)
Answer:

By Pythagoras theorem
AC² = AB² + BC²
(5)² = AB² + 4²
25 = AB² + 16
AB² = 25 – 16
AB² = 9
AB = √9 = 3
For angle C:
Opposite side = AB = 3 cm
Adjacent side = BC = 4 cm
Hypotenuse = AC = 5 cm
For angle A:
Opposite side = BC = 4 cm
Adjacent side = AB = 3 cm
Hypotenuse = AC = 5 cm

Question 2.
In a right angle triangle ABC, right angle is at C. BC + CA = 23 cm and BC – CA = 7 cm, then find sin A and tan B.    (Page No. 274)
Answer:
In a right angle triangle ABC, right angle is at C.

BC = \(\frac{30}{2}\) = 15
BC = 15
Substituting BC = 15 in equation (1)
BC + CA = 23
CA = 23 – BC = 23 – 15
CA = 8
By Pythagoras theorem
AB² = AC² + BC²
= 8² + 15²
= 64 + 225 = 289
= √289 = 17
sin A = \(\frac{BC}{AB}\) = \(\frac{15}{17}\)
cos B = \(\frac{AC}{BC}\) = \(\frac{8}{15}\)

Question 3.
What will be the ratios of sides for sec A and cot A?    (Page No. 275)
Answer:
sec A = \(\frac{\text { Hypotenuse }}{\text { Adjacent side of the angle } \mathrm{A}}\)
cot A = \(\frac{\text { Adjacent side of the angle } A}{\text { Opposite side of the angle } A}\)

Think & Discuss

Question 1.
Discuss with your friends
i) sin x = \(\frac{4}{3}\) does exist for some value of angle x?
ii) The value of sin A and cos A is always less than 1. Why?
iii) tan A is product of tan and A.        (Page No. 274)
Answer:
i) The value of sin 0 always lies between 0 and 1. Here sin x = \(\frac{4}{3}\) which is greater than 1. So, it does not exist.
ii)

We observe in above sin A, cos A, hypotenuse is in denominator which is greater than other two sides
∴ sin A = \(\frac{\text { Opposite side }}{\text { Hypotenuse }}\) = \(\frac{Nr}{Dr}\)
here denominator is more than numerator. Hence its value will be less than 1.
cos A = \(\frac{\text { Adjacent side }}{\text { Hypotenuse }}\)
here also adjacent side is always less than hypotenuse. Hence its value is also less than or equal to 1.

iii) The symbol tan A is used as an abbreviation for “the tan of the angle A”.
tan A is not the product of “tan” and A. “tan” separated from A’ has no meaning.

Question 2.
Is \(\frac{\sin \mathrm{A}}{\cos \mathrm{A}}\) equal to tan A?      (Page No. 275)
Answer:
Yes, \(\frac{\sin \mathrm{A}}{\cos \mathrm{A}}\) = tan A
Proof:

Question 3.
Is \(\frac{\cos \mathrm{A}}{\sin \mathrm{A}}\) equal to cot A?     (Page No. 275)
Answer:
Yes, \(\frac{\cos \mathrm{A}}{\sin \mathrm{A}}\) = tan A
Proof:

cot A = \(\frac{\text { Adjacent side }}{\text { Opposite side }}\)

Do this

Question 1.
Find cosec 60°, sec 60° and cot 60°.       (Page No. 279)
Answer:

Consider an equilateral triangle ABC. Since each angle is 60° in an equilateral triangle, we have ∠A = ∠B = ∠C = 60° and the sides of equilateral triangle is AB = BC = CA = 2a units.
Draw the perpendicular line AD from vertex A to BC as shown in the given figure.
Perpendicular AD acts as “angle bisector of angle A” and “bisector of the side BC” in the equilateral triangle ABC.
Therefore, ∠BAD = ∠CAD = 30°. Since point D divides the side BC into equal halves.
BD = \(\frac{1}{2}\) BC = \(\frac{2a}{2}\) = a units.
Consider right angle triangle ABD in the above given figure.
We have AB = 2a and BD = a
Then AD² = AB² – BD²
(By Pythagoras theorem)
= (2a)² – (a)² = 3a²
Therefore, AD = a√3
From definitions of trigonometric ratios,

Try this

Question 1.
Find sin 30°, cos 30°, tan 30°, cosec 30°, sec 30° and cot 30° by using the ratio concepts.     (Page No. 279)
Answer:

Consider an equilateral triangle ABC. Since each angle is 60° in an equilateral triangle, we have ∠A = ∠B = ∠C = 60° and the sides of equilateral triangle is AB = BC = CA = 2a units.
Draw the perpendicular line AD from vertex A to BC as shown in the given figure.
Perpendicular AD acts as “angle bisector of angle A” and “bisector of the side BC” in the equilateral triangle ABC.
Therefore, ∠BAD = ∠CAD = 30°. Since point D divides the side BC into equal halves.
BD = \(\frac{1}{2}\) BC = \(\frac{2a}{2}\) = a units.
Consider right angle triangle ABD in the above given figure.
We have AB = 2a and BD = a
Then AD² = AB² – BD²
(By Pythagoras theorem)
= (2a)² – (a)² = 3a²
Therefore, AD = \(\sqrt{3 a^{2}}\) = √3a
BD = a, AD = √3a and hypotenuse = AB = 2a and ∠DAB = 30°.
sin 30° = \(\frac{BD}{AB}\) = \(\frac{a}{2a}\) = \(\frac{1}{2}\)

Question 2.
Find the values for tan 90°, cosec 90°, sec 90° and cot 90°.     (Page No. 281)
Answer:
From the adjacent figure, the trigonometric ratios of ∠A, gets larger and larger in △ABC till it becomes 90°.

As ∠A get larger and larger, ∠C gets smaller and smaller. Therefore, the length of the side AB goes on decreasing. The point A gets closer to point B. Finally when ∠A is very close to 90°, ∠C becomes very close to 0° and the side AC almost coincides with side BC.

∴ AB = 0 and AC = BC = r
From trigonometric ratios
sin A = \(\frac{BC}{AC}\)
sin A = \(\frac{AB}{AC}\)
If A = 90°, then AB = 0 and AC = BC = r,

Think & Discuss

Question 1.
Discuss with your friend about the following conditions:
What can you say about cosec 0° = \(\frac{1}{\sin 0^{\circ}}\)? Is it defined? Why?    (Page No. 280)
Answer:
sin 0° = 0
cosec 0° = \(\frac{1}{\sin 0^{\circ}}\) = \(\frac{1}{0}\) = not defined.
It is not defined.
Reason:
Division by ‘0’ is not allowed, hence \(\frac{1}{0}\) is indeterminate.

Question 2.
What can you say about cot 0° = \(\frac{1}{\tan 0^{\circ}}\). Is it defined? Why?    (Page No. 281)
Is it defined? Why?
Answer:
tan 0° = 0
cot 0° = \(\frac{1}{\tan 0^{\circ}}\) = \(\frac{1}{0}\) = undefined.
Reason:
Division by ‘0’ is not allowed, hence \(\frac{1}{0}\) is indeterminate.

Question 3.
sec 0° = 1. Why?      (Page No. 281)
Answer:
sec 0° = \(\frac{1}{\cos 0^{\circ}}\) [∵ cos 0° = 1]
= \(\frac{1}{1}\) = 1

Question 4.
What can you say about the values of sin A and cos A, as the value of angle A increases from 0° to 90°? (Observe the above table)
i) If A ≥ B, then sin A ≥ sin B. Is it true?
ii) If A ≥ B, then cos A ≥ cos B. Is it true? Discuss.      (Page No. 282)
Answer:
i) Given statement
“If A ≥ B, then sin A ≥ sin B”
Yes, this statement is true.
Because, it is clear from the table below that the sin A increases as A increases.

ii) Given statement
“If A ≥ B, then cos A ≥ cos B”
No, this statement is not true.
Because, it is clear from the table below that cos A decreases as A increases.

Think & Discuss

Question 1.
For which value of acute angle
(i) \(\frac{\cos \theta}{1-\sin \theta}\) + \(\frac{\cos \theta}{1+\sin \theta}\) = 4 is true?
For which value of 0° ≤ θ ≤ 90°, above equation is not defined?    (Page No. 285)
Answer:


⇒ cos θ = cos 60° [from trigonometric ratios table]
⇒ θ = 60°
Given statement is true for the acute angle i.e., θ = 60°.

Question 2.
Check and discuss the above relations in the case of angles between 0° and 90°, whether they hold for these angles or not? So,          (Page No. 286)
i) sin (90° – A) = cos A
ii) cos (90° – A) = sin A
iii) tan (90° – A) = cot A and
iv) cot (90° – A) = tan A
v) sec (90° – A) = cosc A
vi) cosec (90° – A) = sec A
Answer:
Let A = 30°
i) sin (90° – A) = cos A
⇒ sin (90° – 30°) = cos 30°
⇒ sin 60° = cos 30° = \(\frac{\sqrt{3}}{2}\)

ii) cos (90° – A) = sin A
⇒ cos (90° – 30°) = sin 30°
⇒ cos 60° = sin 30° = \(\frac{1}{2}\)

iii) tan (90° – A) = cot A
⇒ tan (90° – 30°) = cot 30°
⇒ tan 60° = cot 30° = √3

iv) cot (90° – A) = tan A
⇒ cot (90° – 30°) = tan 30°
⇒ cot 60° = tan 30° = \(\frac{1}{\sqrt{3}}\)

v) sec (90° – A) = cosec A
⇒ sec (90° – 30°) = cosec 30°
⇒ sec 60° = cosec 30° = 2

vi) cosec (90° – A) = sec A
⇒ cosec (90° – 30°) = sec 30°
⇒ cosec 60° = sec 30° = \(\frac{2}{\sqrt{3}}\)

So, the above relations hold for all the angles between 0° and 90°.

Do this

(Page No. 290)

Question 1.
i) If sin A = \(\frac{15}{17}\) then find cos A.
Answer:
Given sin A = \(\frac{15}{17}\)
cos A = \(\sqrt{1-\sin ^{2} A}\) [From Identity -I]

ii) If tan x = \(\frac{5}{12}\), then find sec x. (AS j)
Answer:
Given tan x = \(\frac{5}{12}\)
We know that sec² x – tan² x = 1
sec² x = 1 + tan² x

iii) If cosec θ = \(\frac{25}{7}\), then find cot θ.
Answer:
Given cosec θ = \(\frac{25}{7}\)
We know that cosec² θ – cot² θ = 1
cot² θ = cosec² θ – 1

Try This

(Page No. 290)

Question 1.
Evaluate the following and justify your answer.

i) \(\frac{\sin ^{2} 15^{\circ}+\sin ^{2} 75^{\circ}}{\cos ^{2} 36^{\circ}+\cos ^{2} 54^{\circ}}\)
Answer:
Given \(\frac{\sin ^{2} 15^{\circ}+\sin ^{2} 75^{\circ}}{\cos ^{2} 36^{\circ}+\cos ^{2} 54^{\circ}}\)

[∵ sin (90° – θ) = cos θ; cos (90° – θ) = sin θ]
= \(\frac{1}{1}\) = 1 [By sin² θ + cos² θ = 1]

ii) sin 5° cos 85° + cos 5° sin 85°
Answer:
Given sin 5° cos 85° + cos 5° sin 85°
= sin 5° . cos (90° – 5°) + cos 5° . sin (90° – 5°)
= sin 5° . sin 5° + cos 5° . cos 5°
[∵ sin (90° – θ) = cos θ; cos (90° – θ) = sin θ]
= sin² 5° + cos² 5°
= 1 [∵ sin² θ + cos² θ = 1]

iii) sec 16° cosec 74° – cot 74° tan 16°.
Answer:
Given sec 16° cosec 74° – cot 74° tan 16°
= sec 16° . cosec (90° – 16°) – cot (90° – 16°) . tan 16°
= sec 16°. sec 16° – tan 16° . tan 16° [∵ cosec (90° – θ) = sec θ; cot (90° – θ) — tan θ]
= sec² 16° – tan² 16°
= 1 [∵ sec² θ – tan² θ = 1]

Think & Discuss

(Page No. 290)

Question 1.
Are these identities true for 0° ≤ A ≤ 90°? If not for which values of A they are true?
i) sec² A – tan² A = 1
Answer:
Given identity is sec² A – tan² A = 1
Let A = 0°
L.H.S. = sec² 0° – tan² 0°
= 1 – 0 = 1 = R.H.S.
Let A = 90°
tan A and sec A are not defined.
So it is true.
∴ For all given values of ‘A’ such that 0° ≤ A ≤ 90° this trigonometric identity is true.

ii) cosec² A – cot² A = 1
Answer:
Given identity is cosec² A – cot² A = 1
Let A = 0°
cosec A and cot A are not defined for A = 0°.
Therefore identity is true for A = 0°.
Let A = 90°
cosec A = cosec 90° = 1
cot A = cot 90° = 0
L.H.S. = l² – 0² = 1 – 0 = 1 = R.H.S.
∴ This identity is true for all values of A, such that 0° ≤ A ≤ 90°.

AP State Board Syllabus AP SSC 10th Class Hindi Textbook Solutions Chapter 9 दक्षिणी गंगा गोदावरी Textbook Questions and Answers.

AP State Syllabus SSC 10th Class Hindi Solutions Chapter 9 सदक्षिणी गंगा गोदावरी

10th Class Hindi Chapter 9 दक्षिणी गंगा गोदावरी Textbook Questions and Answers

InText Questions (Textbook Page No. 51)

प्रश्न 1.
यहाँ पर किसके बारे में बताया गया है?
उत्तर:
यहाँ पर नदियों के बारे में बताया गया है।

प्रश्न 2.
दक्षिण भारत की कुछ नदियों के नाम बताइए।
उत्तर:
कृष्णा, गोदावरी, तुंगभद्रा, पेन्ना और नागावली आदि दक्षिण भारत की कुछ नदियाँ हैं।

प्रश्न 3.
गोदावरी नदी के बारे में आप क्या जानते हैं?
उत्तर:
गोदावरी दक्षिण भारत की जीव नदी है। यह महाराष्ट्र के नासिका त्रैयंबक में जन्म लेती है। भारत में बड़ी नदियों में यह दूसरे स्थान में है। इसे दक्षिण गंगा नाम से भी पुकारते हैं।

InText Questions (Textbook Page No. 52)

प्रश्न 1.
सूर्योदय के समय प्रकृति का वातावरण कैसा दिखायी देता है?
उत्तर:
सूर्योदय के समय प्रकृति का वातावरण सुहावना होता है। प्रकृति में विविध छटावाली हरियाली दिखाई पडती है। नौकाएँ तितलियों की तरह कतार में खडी हुई थी। रंग-बिरंगे बादलों वाला आकाश तालाबों में नहाने के लिए उतरता हुआ दिखाई देता है।

प्रश्न 2.
लेखक ने ऐसा क्यों कहा होगा कि राजमहेंद्री के आगे गोदावरी की शान शौकत निराली है?
उत्तर:
तालाबों में नहाने उतारा हुआ आकाश, बगुलों का समूह, पहाडियों की श्रेणियाँ गोदावरी की शान को बढ़ाती हैं। बादल घिरे रहने से धूप नहीं थी। इस सारे दृश्य पर वैदिक प्रभाव की शीतल और शीतल सुंदरता छाई हुई थी।

InText Questions (Textbook Page No. 53)

प्रश्न 3.
लेखक ने भँवरों को बच्चों की उपमा क्यों दी होगी?
उत्तर:
माता के स्वभाव से परिचित होने के कारण बच्चे उसकी गोदी में मनमाने नाचते, खेलते, उछलते, कूदते हैं उसी प्रकार यहाँ गोदावरी नदी में मँवर वैसा ही करते हैं। कुछ देर के दिख पडते हैं, थोडे ही देर में भयानक तूफान का स्वाँग रचा खिल खिलाकर हँस पडते हैं। वे कहाँ से आते और कहाँ जाते। न जानते हैं। इसलिए लेखक ने उन्हें बच्चों की उपमा दी।

प्रश्न 4.
गोदावरी नदी के टापुओं की क्या विशेषताएँ हो सकती हैं?
उत्तर:
ये टापू लंबे – चौडे होते हैं। कई पुराने धर्म की तरह स्थिर रूप होकर जमे हुए हैं कई एक कवि की प्रतिभा की तरह क्षण – क्षण भर में स्थल की नवीनता उत्पन्न कर लेते और नया – नया रूप ग्रहण करते हैं। इन टापुओं पर बगुलों के पैरों के निशान पडे रहते हैं। वे दिशा सूचित करते हैं।

InText Questions (Textbook Page No. 54)

प्रश्न 5.
लेखक ने रेल के पहिये की आवाज़ को “संक्रामक’ कहा है। ‘संक्रामक’ से लेखक का क्या आशय होगा?
उत्तर:
रेल के पहिये की आवाज़ तो पुर की विजय नाद की तरह दूर – दूर तक फैलता है गंगा जल गोदावरी में उँडेलना, गोदावरी के जल को लेना भव्य विधि है। विभिन्न प्रांत और संस्कृतियों को मिलानेवाली है। भव्य विधि को फैलाने वाली है।

प्रश्न 6.
गोदावरी को धीर – गंभीर माता की संज्ञा क्यों दी गयी होगी?
उत्तर:
गोदावरी विशाल नदी है। यह जीव नदी है। इसमें ठाट – बाट भी हैं। जल में अमोघ शक्ति है। गोदावरी कई मार्गों से उत्तेजित होकर समुद्र में मिलती है। वह माता के समान सारी आवश्यकताएँ पूरी करती है। माता की तरह गोदावरी भी पवित्र और पूजनीय है। इसलिए लेखक ने गोदावरी नदी को धीर गंभीर माता की संज्ञा दी।

अर्थव्राह्यता-प्रतिक्रिया

अ) प्रश्नों के उत्तर दीजिए।

प्रश्न 1.
लेखक को गोदावरी का जल कैसा लगा होगा ?
उत्तर:

• लेखक गोदावरी नदी के जल में गंगा, सिंधु, शोणभद्र, ऐरावती जैसी महानदियों के विशाल प्रवाह भर कर देखे होंगे।
• बादलों का रंग साँवला होने के कारण गोदावरी के धूलि – धूसरित मटमैले जल की झाँई और भी गहरी दिखाई दे रही थी।
• लेखक को लगा होगा कि इतना सारा पानी कहाँ से आता होगा?
• गोदावरी का अखंडप्रवाह पहाडों में से निकल कर अपने गौरव को साथ में लिये आता हुआ दिखाई पडा होगा।
• नदी के पानी में उसे उन्माद दिखायी दिया था। उसमें लहरें न थी।
• लेखक को गोदावरी धीर गंभीर माता जैसे लगी। लेखक को लगा होगा कि गोदावरी के जल में अमोघ शक्ति है।

प्रश्न 2.
लेखक की जगह तुम होते, तो गोदावरी नदी का वर्णन कैसे करते ? बताइए।
उत्तर:

• लेखक की जगह मैं होते, तो गोदावरी नदी का वर्णन इस तरह करता हूँ –
• गोदावरी महासागर जैसा है। गोदावरी विशाल सुदंर भव्य नदी है।
• इसे देखने से मुझे कई नदियों का यह संगम जैसा लगता है।
• इस नदी में जो नाव विहार करते हैं वे आसमान में उड़नेवाली पतंगें जैसे हैं।
• गोदावरी नदी अन्नपूर्णा है। क्योंकि इसके द्वारा कई लाखों एकड़ की भूमि सिंचाई जाती है।
• यह सुंदर, रमणीय नदी है। यह अद्भुत टापुओं वाला नदी है।
• इस नदी के किनारे कई महापुरुषों का जन्म हुआ है।
• गोदावरी पतित पावनी है। : गोदावरी का जल शुद्ध और पवित्र है।
• इस जल में अमोघ शक्ति है।

आ) पाठ के आधार पर निम्न प्रश्नों के उत्तर हाँ या नहीं. में दीजिए।

1. लेखक को कोबूर स्टेशन पार करने के बाद गोदावरी मैया के दर्शन हुए।
उत्तर:
हाँ

2. गोदावरी की शान – शौकत कुछ निराली है।
उत्तर:
हाँ

3. उपासक गंगा जल के आधे कलश को गोदावरी में उँडेलते हैं।
उत्तर:
हाँ

4. राजमहेंद्री और धवलेश्वर का सुखी नन – समाज दुखित था।
उत्तर:
नहीं

इ) गद्यांश पढ़कर प्रश्नों के उत्तर दीजिए।

आचार्य विनोबा भावे का जन्म महाराष्ट्र में हुआ। वे प्रातःकाल बहुत जल्दी उठते थे। प्रतिदिन नियमित रूप से चरखा चलाते थे। बातें कम और काम अधिक करते थे। भूदान आंदोलन विनोबाजी का प्रमुख कार्य था। विनोबाजी ने युवावस्था में ही जनता की सेवा का व्रत लिया था। उनके मन पर गाँधीजी के विचारों का प्रभाव पड़ा । बनारस की सभा में गाँधीजी ने कहा था, “जब तक देश परतंत्र है, तब तक देश गरीब है, ( ठाट – बाट से रहना पाप है। जब तक देश की जनता दुखी है, आराम से रहना अपराध है।”
प्रश्न उत्तर
प्रश्न 1.
विनोबाजी के जीवन का प्रमुख कार्य क्या था?
उत्तर:
विनोबाजी के जीवन का प्रमुख कार्य भूदान आंदोलन था।

प्रश्न 2.
बनारस की सभा में गाँधीजी ने क्या कहा ?
उत्तर:
बनारस की सभा में गाँधीजी ने कहा था, ‘जब तक देश परतंत्र है, तब तक देश गरीब है, ठाट – बाट . से रहना पाप है। जब तक देश की जनता दुखी है, आराम से रहना अपराध है।”

प्रश्न 3.
रेखांकित शब्द का वचन बदलकर वाक्य प्रयोग कीजिए।
उत्तर:
सेवा – सेवाएँ ; आजकल हर एक को सरकार की सेवाएँ उपलब्ध हैं।

प्रश्न 4.
इस गद्यांश के लिए उचित शीर्षक दीजिए।
उत्तर:
“संत विनोबा भावे और उनके कार्य” – इस गद्यांश के लिए उचित शीर्षक है।

ई) इस अवतरण के मुख्य शब्द पहचानकर लिखिए।
पुल पर से गुजरते समय दाएँ देखें या बाएँ, हम उसी उधेड़ – बुन में थे। पुल आ गया और भागमती | गोदावरी का अत्यंत विशाल पाट दिखायी पड़ा। बेजवाड़े में कृष्णा माता के दर्शन पर मैं गर्व करता रहूँगा। गोदावरी की शान शौकत कुछ निराली है।
उत्तर:
गुजरना, उधेड़ – बुन, पाट, गर्व करना, शान – शौकत और निराली आदि।

अभिव्यक्ति- सजनात्मकता

अ) इन प्रश्नों के उत्तर तीन – चार पंक्तियों में लिखिए।

प्रश्न 1.
किसी यात्रा का वर्णन करते हुए अपने अनुभवों को प्रस्तुत कीजिए।
उत्तर:
हम ने विशाखपट्टणम की यात्रा की। विशाखपट्टणम बहुत सुंदर – नगर है। इसकी यात्रा बहुत संतोष जनक सही। यहाँ का सागर, पर्वत मालाएँ, कैलास गिरि बहुत सुंदर है। यहाँ हम ने रामकृष्ण समुद्र तट, बीमली समुद्र तट आदि देख लिये। ये बहुत सुंदर लगते हैं। यहाँ विशाखपट्टणम का प्रसिद्ध कनकमहालक्ष्मी जी का मंदिर है।

प्रश्न 2.
आंध्र को अन्नपूर्णा एवं भारत का धान्यागार कहलाने में नदियों का योगदान व्यक्त कीजिए।
उत्तर:
आंध्रप्रदेश को अन्नपूर्णा एवं भारत का धान्यागार कहते हैं। इस कथन में नदियों का योगदान अधिक है। आंध्रप्रदेश में कृष्णा, तुंगभद्रा, पेन्ना, मंजीरा, वंशधारा और गोदावरी आदि नदियों के कारण लाखों एकड़ भूमि की सिंचाई की जाती है। इसलिए आंध्रप्रदेश के कई जिलों में धान पैदा होता है। इसलिए आंध्रप्रदेश को अन्नपूर्णा एवं भारत का धान्यागार कहते हैं।

आ) निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर आठ – दस वाक्यों में लिखिए।

प्रश्न 1.
चेन्नई से राजमहेंद्री जाते समय लेखक की भावनाएँ कैसी थी?
उत्तर:
पाठ का नाम : दक्षिणी गंगा गोदावरी
लेखक : श्री काका कालेलकर
विधि : यात्रा वृत्तांत

चेन्नई से राजमहेंद्री जाते समय लेखक की भावनाएँ इस प्रकार थीं।

• चेन्नई से राजमहेंद्री जाते हुए बेजवाडे से आगे सूर्योदय हुआ।
• पूर्व की तरफ एक नहर रेल की पटरी के किनारे – किनारे बह रही थी।
• पर किनारा ऊँचा होने के कारण पानी उन्हें कभी – कभी ही दीख पडता।
• तितली की तरह अपने – अपने पाल कतार में खड़ी हुई नौकाओं पर ही उन्हें नहर का अनुमान करना पड़ा।
• बीच – बीच में छोटे – छोटे तालाब भी मिलते ।
• इनमें रंग – बिरंगे बादलों वाला आसमान नहाने के लिए उतरता हुआ दिखाई पड़ता।
• कहीं – कहीं चंचल कमलों के बीच खामोश खड़े हुए बगुलों को देखकर सबेरे की ठंडी – ठंडी हवा का अभिनंदन को लेखक का मन मचल पडता ।
• कोव्वूर स्टेशन आने पर लेखक के मन में यह उमंग भरी थी कि अब यहाँ से गोदावरी मैया के भी दर्शन होने लगेंगे। लेखक बेजवाडे में कृष्ण माता के दर्शन पर गर्व करने लगा।
• लेकिन राजमहेंद्री के आगे गोदावरी की शान – शौकत कुछ निराली लगी।
• लेखक ने पश्चिम की तरफ नजर फैलाई तो दूर – दूर तक पहाडियों की श्रेणियाँ नज़र आई।
• लेखक को इस सारे दृश्य पर वैदिक प्रभाव की शीतल और स्निग्ध सुंदरता छाई हुई दिखाई दी।
• पहाडी पर कुछ उतरे हुए धौले – धौले बादल तो लेखक को बिल्कुल ऋषि – मुनियों जैसे लगते थे।
• लेखक को ऊँचे – ऊँचे पेडों को देखने पर ऐसा लगा कि वे विजय पताकाएँ खड़ी कर रखी थी।

प्रश्न 2.
लेखक ने गोदावरी को माता की संज्ञा क्यों दी होगी?
उत्तर:

• रामलक्ष्मण और सीता से लेकर बूढ़े जटायु तक गोदावरी नदी ही स्तन्य पान कराया है।
• गोदावरी के तट पर शूर – वीर भी पेदा हुए हैं।
• बड़े – बड़े तत्व ज्ञानी भी पैदा हुए हैं।
• साधु संत भी इस गोदावरी नदी के तट पर पैदा हुए हैं।
• उसी प्रकार धुरंधर राजनीतिज्ञ भी इसी गोदावरी नदी के तट पर ही पैदा हुए हैं।
• कई ईश्वर – भक्त भी इसी गोदावरी नदी के तट पर पैदा हुए हैं।
• गोदावरी नदी चारों वर्गों की माता है।
• गोदावरी नदी पूर्वजों की अधिष्ठात्री देवी है।

उपर्युक्त कारणों से लेखक ने गोदावरी को, माता की संज्ञा दी होगी।

इ) अपने द्वारा की गयी किसी यात्रा का वर्णन करते हुए मित्र के नाम पत्र लिखिए।
उत्तर:

ई) इस यात्रा – वृत्तांत में लेखक का कौनसा अनुभव आपको अच्छा लगा? क्यों?
उत्तर:
इस यात्रा वृत्तांत में लेखक का यह अनुभव मुझे अच्छा लगा जो वह गोदावरी माँ के दर्शन के बाद गोदावरी माँ की स्तुति करते हैं। उस स्तुति में गोदावरी माँ के प्रति उनकी अनुभूति और उनका अनुभव यों था।

“माता गोदावरी! राम, लक्ष्मण और सीता से लेकर बूढ़े जटायु तक सबको तूने ही स्तन्य-पान कराया है। तेरे तट पर शूर – वीर भी पैदा हुए हैं और बड़ें – बडे तत्व – ज्ञानी भी, साधु – संत भी जन्में,धुरंधर राजनीतिज्ञ भी और ईश्वर भक्त भी। चारों वर्गों की तू माता है। मेरे पूर्वजों की तू अधिष्ठात्री देवी है। नयी – नयी आशाओं को लेकर मैं तेरे दर्शन के लिए आया हूँ। तेरे जल में अमोघ शक्ति है। तेरे पानी की एक बूंद का सेवन भी व्यर्थ नहीं जाता।” मुझे लेखक का यह अनुभव अच्छा लगा क्योंकि सचमुच राम – लक्ष्मण, सीता और जटायु इस नदी तट पर ही घूमें।

इस नदी के तट पर कई शूर – वीरों का राजनीतिज्ञों का भी जन्म हुआ हैं। साधु – संतों का भी जन्म हुआ है। भक्तों का भी जन्म हुआ है। इसलिए गोदावरी माँ सचमुच अधिष्ठात्री देवी है। उस नदी के जल में अमोघ शक्ति है।

परियोजना कार्य

अ) सूचना पढ़िए। वाक्य प्रयोग कीजिए।

प्रश्न 1.
बरसात, सरिता, पहाड़ (एक – एक शब्द का वास्य प्रयोग कीजिए। पर्याय शब्द लिखिए।)
उत्तर:

प्रश्न 2.
विजय, प्रसिद्ध, दुर्लभ (एक – एक शब्द का विलोम शब्द लिखिए। वाक्य प्रयोग कीजिए।)
उत्तर:
विलोम शब्द

1. विजय × पराजय, अपजय
2. प्रसिद्ध × अप्रसिद्ध
3. दुर्लभ × सुलभ

वाक्य प्रयोग

1. विजय : परिश्रम करने मात्र से ही हमें विजय मिलेगा, नहीं तो अपजय ही मिलेगा।
2. प्रसिद्ध : वे प्रसिद्ध संगीत कलाकार हैं। लेकिन उनके भाई तो अप्रसिद्ध कलाकार हैं।
3. दुर्लभ : गाँव का रास्ता सुलभ और जंगल का रास्ता दुर्लभ लगता है।

प्रश्न 3.
नहर, तितली, कविता, लहर (वचन बदलिए। वाक्य प्रयोग कीजिए।)
उत्तर:
वचन

1. नहर × नहरें
2. तितली × तितलियाँ
3. कविता × कविताएँ
4. लहर × लहरें

वाक्य प्रयोग

1. नहर – उन दो नहरों में बड़ी नहर क्या है?
2. तितली – उस उद्यान में तितलियों का नाच देखो।
3. कविता – सुभद्रा कुमारी चौहान जी की कविताओं में तो हमें माधुर्य भाव मिलता है।
4. लहर – समुद्र में तो हर पल लहरें उठ पडती रहती हैं।

आ) सूचना पढ़िए। उसके अनुसार कीजिए।

प्रश्न 1.
सूर्योदय, उन्माद, पवित्र, अत्यंत (संधि विच्छेद कीजिए।)
उत्तर:

1. सूर्योदय – सूर्य + उदय
2. उन्माद – उत् + माद
3. पवित्र . – पो. + इत्र
4. अत्यंत – अति + अंत

प्रश्न 2.
साधु – संत, चरणचिहन, गंगाजल (समास बताइए।)
उत्तर:

1. साधु – संत → द्वंद्व समास
2. चरणचिह्न → तत्पुरुष समास
3. गंगाजल → तत्पुरुष समास

इ) इन्हें समझिए।

प्रश्न 1.
नदी के पानी में उन्माद था, उसमें लहरें न थीं।
उत्तर:
के : संबंध कारक
में : अधिकरण कारक
उसमें : वह + में → उसमें
वह के साथ अधिकरण कारक चिहन “में” आने से वह + में
उसमें के रूप में परिवर्तित होती है।

प्रश्न 2.
गोदावरी के प्रवाह के साथ होड़ करते हुए भी उसे संकोच न होता था।
उत्तर:
के : संबंध कारक
के साथ : करण कारक
उसे : वह + से → उसे
‘वह’ के साथ करण कारक चिह्न ‘से’ आने से वह + से → उसे के रूप में परिवर्तित होती है।

ई) नीचे दिये गये क्रिया शब्द समझिए और अकर्मक व सकर्मक क्रियाएँ पहचानिए।
सोना, पढ़ना, पीना, हँसना, कहना, उठना, दौड़ना, खाना, चलना, लिखना
उत्तर:

1. सोना – अकर्मक क्रिया
2. पीना – सकर्मक क्रिया
3. कहना – सकर्मक क्रिया
4. दौड़ना – अकर्मक क्रिया
5. चलना – सकर्मक क्रिया
6. पढ़ना – सकर्मक क्रिया
7. हँसना – अकर्मक क्रिया
8. उठना – अकर्मक क्रिया
9. खाना – अकर्मक क्रिया
10. लिखना – सकर्मक क्रिया

परियोजना कार्य

यात्रा – वृत्तांत विधा की जानकारी प्राप्त कीजिए। उसकी सूची बनाकर कक्षा में प्रदर्शन कीजिए।
उत्तर:
यात्रा वृत्तांत गद्य की एक प्रमुख विधा इस विधा के पाठों में लेखक किसी दर्शनीय स्थल से संबंधित अपनी यात्रा की अनुभूतियों को रोचक और ज्ञानवर्धक ढंग से प्रस्तुत करते हैं। इस विधा में किसी यात्रा के बारे में, दर्शनीय स्थलों के बारे में, अपनी यात्रा के बारे में वर्णन हमें मिलता है। इन्हें पढ़ने से हमें भी यात्रा की अनुभूति मिलती है।
यात्रा वृत्तांत की भाषाशैली बहुत उत्तेजित होती है।

दक्षिणी गंगा गोदावरी Summarya in English

The narrator was going from Chennai to Rajahmundry by a train. When he reached Bezwada the sun rose. It was rainy season. So the greenery prevailed everywhere. The climate was very pleasant. The sight of a brook pleased him very much .The row of boats seemed like butterflies. He also saw small ponds. It seemed as if the sky filled with colourful clouds was coming to take a bath in them. He observed the cranes standing between the lotus flowers here and there. At the very moment, the cool breeze touched him.

In this way, the narrator was enjoying himself the beauty of the nature with his heart’s content. While boundless poetry was flowing in his heart, the train reached ‘Kovvuru’ station. The narrator was very curious about the river Godavari which he was about to visit.

He was in dilemma whether he should see the left side or the right side of the bridge. There the water course of the river Godavari was seen very large and wide. Earlier he witnessed the flow of the Ganges, the Sindhu, the Sonbhadra and the Iravathi rivers. He was proud of visiting the river Krishna at Bezwada. But at Rajahmundry the splendour of the river Godavari is marvellous.

It was a place where great epics flourished. So the narrator was elated to see the pomp and glory of the nature there. On westwards the mountain ranges are located. As the sky was cloudy, the water of the river Godavari was filled with dust and seen as if it was in brown colour. The white clouds which spread over the hills seemed as if they were hermits who were involved in penance.

The boats in the river seemed like the children playing in the lap of the Mother Godavari. The large islands of the Godavari were very famous. They were as stable as mythological precepts. The charm of the forests located in the islands is amazing. Some of them appeared like the genius of a poet which take new forms for every minute.

The bank of the river means the magnificent celebration of the man’s gratitude. The white buildings, temples and high peaks were the symbols of gorgeous reverence.

This is the reason why the devotees take the waves produced by sounds of the temple bells from this side to that side through the waves of the river. The Indians who are culture adorers spill the container which is half – filled with water of the Ganges in the river Godavari and fill the container with its water. The narrator exclaimed that it was a great deed.

After the train crossed the bridge the narrator felt he had forgotten to see the eastside. The river is broader on the eastside that it was on the westside. It was flowing through many water courses.

All rivers empty into the seas. Then excitement, fear and enthusiasm are caused in them. But the river Godavari is bold enough. The nature rooted the tall trees as the flags of victory. On the leftside the people of Rajahmundry and Dowleswaram are leading on eventful life.

The narrator admires the river Godavari as follows : “O Mother Godavari! Many heroes and knights were born on the banks of you. Many philosophers and sages were born. Eminent political leaders and devotees of the God were born. You are the mother for four classes of the people. You are the family deity of my ancestors. I have arrived to visit you with new hopes. You have immense power in your water. If we drink even a drop of your water, it won’t go a waste i.e, our lives will be precious and sanctimonious.

दक्षिणी गंगा गोदावरी Summmary in Telugu

చెన్నయ్ నుండి రాజమండ్రి వెళ్ళేటప్పుడు బెజవాడ వద్ద సూర్యోదయం అయినది. వర్షాకాలపు రోజులు. అందువలన అడిగేది ఏమున్నది? అక్కడక్కడా వివిధ అందాలతో కూడిన పచ్చదనం వ్యాపించి ఉంది.

పశ్చిమం వైపున రైలు పట్టాల ఒడ్డున ఒక కాలువ ప్రవహించుచున్నది. కానీ ఒడ్డు ఎత్తులో ఉన్న కారణంగా నీరు అప్పుడప్పుడు మాత్రమే కన్పించుచున్నది. కేవలం సీతాకోకచిలుకల్లా పడవలు వరుసగా ప్రయాణించడం వలన, అవి వరుసగా నిలబడియుండడం వలన మాత్రమే కాలువ ఉన్నది అని తెలియుచున్నది. మధ్య – మధ్యలో చిన్న – చిన్న చెరువులు కూడా కన్పించుచున్నవి. రంగు – రంగుల మేఘాలతో ఉన్న ఆకాశం దీనిలో స్నానం చేయడానికి దిగుతున్నట్లు కన్పించుచున్నది. అందువలన నీటిలోని లోతు ఇంకా ఎక్కువగా ఉన్నట్లు కన్పించుచున్నది. అక్కడక్కడా చంచలమైన కమల పుష్పాల మధ్య నిశ్శబ్దంగా నిలబడియున్న కొంగలను చూసి ఉదయాన్నే వీచుచున్న చల్లచల్లని గాలులను అభినందించుటకు మనస్సు ఉవ్విళ్ళూరుతున్నది. ఈ విధంగా కవితా ప్రవాహంలో ప్రవహిస్తూ కొవ్వూరు స్టేషన్ వచ్చినది. మనస్సులో ఇప్పుడు ఇక్కడ నుండి గోదావరి మాత దర్శనం కూడ చేసుకోవాలన్న కోరిక కల్గినది.

వంతెనను దాటే సమయంలో కుడివైపు చూడాలా? ఎడమవైపు చూడాలా? అనే సందిగ్దావస్థలో ఉన్నాను. ఒంతెన రానే వచ్చింది. భాగమతి గోదావరి నది అత్యంత విశాలమైన పాయ కన్పించినది. నేను గంగా, సింధు, శోణభద్ర, ఐరావతి మొదలైన మహానదుల విశాల ప్రవాహంతో నిండియుండటం చూచితిని. బెజవాడలో కృష్ణానది దర్శనం పట్ల నాకు చాలా గర్వంగా ఉంది. కానీ రాజమండ్రి ముందు గోదావరి నది ఎటువంటి ఆడంబరాలు లేకుండా విచిత్రంగా ఉంది, అద్భుతంగా ఉంది.

ఈ ప్రదేశంలో నేను ప్రకృతి యొక్క దివ్య – భవ్య ఆడంబరమైన కావ్యాన్ని చవిచూసినంతగా మరెక్కడా అనుభూతి పొందలేదు. పడమర వైపునకు దృష్టి మరల్చి చూడగా దూరదూరంగా పర్వత శ్రేణులు కన్పిస్తున్నాయి. ఆకాశం మేఘావృతమై ఉండటం వల్ల సూర్యుని ఎండ నామమాత్రంగా కూడా లేదు. మేఘాల రంగు శ్యామల వర్ణంలో ఉండటం వల్ల దుమ్ముధూళి, బురద నీటితో నిండియున్న నీటి నీడ ఇంకా లోతుగా ఉన్నట్లు కన్పిస్తోంది. పైన – క్రింద నీడల వలన ఈ దృశ్యం మొత్తంపై వైదిక ప్రభావంతో కూడిన శీతల స్నిగ్ధ సౌందర్యం ఆవరించి ఉంది. పర్వతాలపై కొంచెం దిగి ఉన్న తెల్ల – తెల్లని మేఘాలు ఋషులు – మునులులా అన్పిస్తున్నాయి. ఈ దృశ్యాలన్నిటిని నేను ఎలా వర్ణించగలను ? ఇక్కడ ఇంత నీరు ఎక్కడి నుండి వచ్చి ఉండి ఉంటుంది?

ఆపదల నుండి గట్టెక్కి విజయం పొందిన దేశం ఏ విధంగా వైభవంతో కూడిన నూతన శోభలను సంతరించుకుని నాల్గువైపులా తన సమృద్ధిని వ్యాపింపచేస్తూ ముందుకు కొనసాగుతుందో, అదేవిధంగా గోదావరి నది యొక్క అఖండ ప్రవాహం పర్వతాల నుండి గౌరవంగా వస్తున్నట్లు కనిపిస్తోంది. చిన్న – పెద్ద ఓడలు నదీమాత పిల్లలు. తల్లి స్వభావం వాటికి బాగా తెలుసు కాబట్టి అవి అమ్మ గోదావరి నది ఒడిలో ఇష్టం వచ్చినట్లు నాట్యం చేస్తున్నాయి, ఆటలు ఆడుతున్నాయి. గంతులు వేస్తున్నాయి. వాటిని ఆపేది ఎవ్వరు ? కాని పిల్లలను పడవలతో పోల్చడం కంటే నదీ ప్రవాహంలో అక్కడక్కడ ఏర్పడుచున్న సుడిగుండాలతో పోల్చవచ్చు. కొంచెం సేపు కనిపించి మరికొద్ది సేపటిలోనే భయానక తుపానుగా అభినయిస్తూ మరో సెకనులోనే కిలకిలా నవ్వుతున్నాయి. ఈ సుడిగుండాలు ఎక్కడి నుండి వస్తున్నవో ఎటు పోతున్నవో ఎవరికి తెలుసు?

ఈ పొడవు వెడల్పులతో కూడిన పెద్ద పాయల మధ్య ఒకవేళ ద్వీపాలు లేకపోతే అది లోటుగానే ఉంటుంది. గోదావరి నది యొక్క ద్వీపాలు ప్రసిద్ధి చెందినవి. వీటిలో ఎన్నో ద్వీపాలు ప్రాచీన మతం వలే ఎక్కడివి అక్కడే స్థిర రూపాన్ని పొందియున్నవి. కొన్ని ద్వీపాలు కవి ప్రతిభ లాగ క్షణం – క్షణంలో నూతన ప్రదేశాన్ని ఏర్పాటు చేసుకొనుచున్నవి. నూతన రూపాన్ని సంతరించుకొనుచున్నవి. ఈ ద్వీపాలలో అనాసక్తితో ఉండే కొంగలు తప్ప ఇంక ఎవ్వరు ఉండటానికి వెళ్ళగలరు? కొంగలు వెళ్ళేటప్పుడు వాటి పైన వాటి కాళ్ళ యొక్క లోతైన గుర్తులను విడిచిపెట్టకుండా వేరొక ప్రదేశానికి ఎలా వెళ్ళగలవు? నదీమాత ఒడ్డు అంటే మనిషి యొక్క కృతజ్ఞతకు అఖండ ఉత్సవం. నది ఒడ్డున ఉన్న తెల్లని భవంతులు మందిరాలే వాటి ఉన్నత శిఖరాలు. ఒక అఖండమైన ఉపాసన. కాని అంతటితో కావ్య సమాప్తి పూర్తి కాదు. అందువలన భక్త ప్రజలు నదీ ప్రవాహాలపై నుండి మందిరాల (దేవాలయాల) ఘంటానాద ప్రకంపనలను ఈ ఒడ్డు నుండి అవతలి ఒడ్డుకు చేరుస్తున్నారు. సంస్కృతి పూజారులైన (ఉపాసకులు) భారతీయులు ఇక్కడ గంగాజలంతో కూడిన సగం కలశపు నీటిని గోదావరి నదిలో కుమ్మరించి గోదావరి నది నీటిని ఆ కలశంలో నింపుకుని తీసుకువెళ్తారు. అది ఎంతటి భవ్యమైన విధి. అది ఎంతటి పవిత్ర కావ్యం. ఈ భక్తి రసం హృదయాలలో నిండి ఉంది. దేవాలయాల ఘంటానాదం మరియు హృదయనాదాలను పూర్వ స్మృతులే వినిపిస్తాయి. చెవులకు మాత్రం కేవలం ఇంజన్ల మోత మాత్రమే వినిపిస్తోంది. అందువలన మేము ఆధునిక సంస్కృతికి ఈ ప్రతినిధిని ద్వేషించడం వదిలినట్లయితే రైలు చక్రాల తాళము, లయ అంత తక్కువ ఆకర్షణ కల్గినది కాదు. వంతెన పైన మాత్రం దాని విజయనాదం అంటువ్యాధి వ్యాపించినట్లు దూరదూర తీరాలకు వ్యాపించేదిగానే ఉంటుంది.

వంతెన పైన బండి బాగా వెళ్లిన తర్వాత తూర్పువైపున చూడడం వదిలి పెట్టానని నాకు అన్పించినది. నేను ఇటువైపుకు తిరిగి చూసినట్లయితే అద్భుతమైన శోభ (కాంతి) గోచరించింది. పశ్చిమ దిక్కున గోదావరి నది ఎంత వెడల్పుగా ఉన్నదో అంతకంటే ఎక్కువ వెడల్పు తూర్పున ఉన్నది. గోదావరి నది ఎన్నో మార్గాల గుండా ఉత్తేజితమై సముద్రంలో కలవవలసియున్నది. నదీమాతల భర్త సముద్రుణ్ణి నది కలవడానికి వెళ్ళేటప్పుడు దానికి ఎంతో సంభ్రమం, ఎంతో ఉత్తేజం ఎంతో ఉద్విగ్నంగా ఉంటుంది. కానీ గోదావరి నది మాత్రం ధీర, గంభీర మాత. దాని సంభ్రమం కూడా ఉదాత్తమైన రూపంలోనే వ్యక్తమవుతుంది. ఇటువైపున ఉన్న ద్వీపాలు అటువైపు ద్వీపాలతో పోల్చినట్లయితే కొంత విభిన్నంగా ఉన్నాయి. వాటిలో వనశ్రీ శోభ పూర్తిగా వికసించి కన్పించుచున్నది. బ్రాహ్మణులు, రైతుల గుడిసెలు ,ఇటువైపు కన్పించవు. ఒకవేళ ప్రవహించుచున్న నీటి దాడికి గురిఅయ్యే ఈ రెంటి ద్వీపాల మధ్య ఎవరైనా ఎత్తైన భవంతిని నిర్మించినట్లయితే అవి దూరం నుండే కన్పించేవి. ప్రకృతి మాత్రం కొన్ని ఎత్తైన చెట్లను విజయ పతాకలుగా నిలబెట్టినది. కుడివైపున రాజమండ్రి మరియు ధవళేశ్వరంలోని సుఖంతో ఉన్న జన సమాజం ఆనందోత్సవాలను జరుపుకుంటోంది. ఇలాంటి దుర్లభమైన దృశ్యాన్ని చూసి తృప్తినొందే లోపే ఎడమవైపు నది ఒడ్డు నుండి ఇరుక్కుని మత్తుగా నిర్లక్ష్యంతో ప్రవహిస్నున్న తగరం లాంటి తెల్లని మొక్కల స్థావరాల ప్రవాహం (ఒక విధమైన తెల్లని మొక్కలు) దూరం దూరంగా వెళ్తూ కన్పించినది. నదీ నీటిలో ఉన్మాదం ఉంది. దానిలో అలలు లేవు. నదిలో గోచరించే ఒక రకమైన ఈ తెల్లని మొక్కల ప్రవాహం గాలితో కలసి కుట్ర పన్నినవి. దాని ఫలితంగా యధేచ్ఛగా జలతరంగాలు పైకి ఎగురుతున్నవి. తక్కువ సంఖ్యలోనే ఈ తెల్లని మొక్కల ప్రవాహం ఆగకుండా ప్రవహిస్తూనే ఉన్నది. గోదావరి నదీ ప్రవాహంతో పోటీ పడుతూ కూడా వాటికి ఎటువంటి సంకోచం లేదు. అవి ఎందుకు సిగ్గుపడతాయి. గోదావరీ మాత విశాలమైన ఒడ్డున ఇవేమైనా తక్కువ స్తన్య పాలు త్రాగినాయా ?

మాతా గోదావరీ ! రాముడు – లక్ష్మణుడు సీతల నుండి ముసలి జటాయువు వరకు అందరికీ నీవే రొమ్ము పాలు త్రాగించావు. నీ ఒడ్డున శూరవీరులు జన్మించిరి. పెద్ద – పెద్ద తత్వ జ్ఞానులు, సాధు పుంగవులు, దురంధరులైన రాజకీయ నాయకులు (రాజనీతిజ్ఞులు) మరియు ఈశ్వర (భగవంతుని) భక్తులు జన్మించిరి. చతుర్వర్ణాల వారికి నీవు మాతవు. మా పూర్వీకులకు నీవు అధిష్టాత్రి దేవివి. నవ్యనూతన ఆశలతో నేను నీ దర్శనానికి వచ్చాను. నీ నీటిలో అమోఘ శక్తి ఉన్నది, నీ నీటిని ఒక్క చుక్క సేవించినా వ్యర్థం కాదు.

AP State Syllabus SSC 10th Class Maths Solutions 7th Lesson Coordinate Geometry InText Questions

AP State Board Syllabus AP SSC 10th Class Maths Textbook Solutions Chapter 7 Coordinate Geometry InText Questions and Answers.

10th Class Maths 7th Lesson Coordinate Geometry InText Questions and Answers

Do these

Question 1.
From the figure write coordinates of the points A, B, C, D, E, F, G, H.          (Page No. 159)
Answer:
Given: Knight is at the origin (0, 0).

Therefore, A (- 1, 2), B (1, 2), C (2, 1), D (2, – 1), E (1, – 2), F (-1, -2), G (-2, -1) and H (-2, 1).

Question 2.
Find the distance covered by the Knight in each of its 8 moves i.e., find the distance of A, B, C, D, E, F, G and H from the origin.    (Page No. 159)
Answer:
Origin (0, 0).
Points A, B, C, D, E, F, G and H.
Distance of any point P(x, y) from the

Question 3.
What is the distance between two points H and C? And also find the distance between two points A and B.        (Page No. 159)
Answer:
Given: H (- 2, 1), C (2, 1), A (- 1, 2), B (1, 2).
Distance between any two points P(x₁, y₁) and Q(x₂, y₂) is
\(\overline{\mathrm{PQ}}\) = \(\sqrt{\left(x_{2}-x_{1}\right)^{2}+\left(y_{2}-y_{1}\right)^{2}}\)
∴ Distance between H and C is HC
= \(\sqrt{[2-(-2)]^{2}+(1-1)^{2}}\)
= \(\sqrt{4^{2}+(0)^{2}}\)
= \(\sqrt{16}\)
= 4 units
Distance between A and B is
AB = = \(\sqrt{[1-(-1)]^{2}+(2-2)^{2}}\)
= \(\sqrt{2^{2}+0^{2}}\)
= \(\sqrt{4+0}\)
= 2 units
[!! H, C are points on a line parallel to X – axis.
∴ HC = |x₂ – x₁| = |2 – (- 2)| = 4 Similarly,
AB = |x₂ – x₁| = |-1-1| = 2 ]

Question 4.
Where do these following points lie (-4, 0), (2, 0), (6, 0), (-8, 0) on coordinate plane?    (Page No. 160)
Answer:
Given points are (- 4, 0), (2, 0), (6, 0), (- 8, 0).
All these points have their y-coordinates = 0
∴ These points lie on X-axis.

Question 5.
What is the distance between points (- 4,0) and (6, 0) on coordinate plane?    (Page No. 160)
Answer:
Given points = (- 4, 0) and (6, 0).
These two points lie on the X – axis.
∴ Distance between them = |x₂ – x₁| = |16 – (-4)| = 16 + 41 = 10 units.

Question 6.
Find the distance between the following pairs of points:    (Page No. 162)
i) (3, 8), (6, 8).
Answer:
Given points = A (3, 8) and B (6, 8)
These two points lie on the line parallel to X – axis.
Distance between A (3, 8) and B (6, 8) = |x₂ – x₁|
= |6 – 3| = 3 units.

ii) (-4, -3), (-8, -3).
Answer:
Given points = A (- 4, – 3) and B (- 8, – 3)
These two points lie on the line parallel to X – axis.
∴ Distance between A (- 4, – 3) and B (- 8, – 3) = |x₂ – x₁|
= |-8 – (-4)|
= |-8 + 4|
= |-4| = 4 units.

iii) (3, 4), (3, 8).
Answer:
Given points = A (3, 4) and B (3, 8) These two points lie on the line parallel to Y – axis.
∴ Distance between A (3, 4) and B (3, 8)= |y₂ – y₁|
= |8 – 4| = 4 units.

iv) (-5, -8), (-5, -12).
Answer:
Given points = A (-5, -8) and B (-5, -12)
These two points lie on the line parallel to Y – axis.
∴ Distance between A (-5, -8) and B (-5, -12) = |y₂ – y₁|
= |-12 – (-8)|
= |-12 + 8|
= |-4| = 4 units.

Question 7.
Find the distance between the following points.    (Page No. 162)
i) A = (2, 0) and B(0, 4)
Answer:
Given points = A (2, 0) and B (0, 4)

ii) P(0, 5) and Q(12, 0).
Answer:
Given points = P (0, 5) and Q (12, 0)

Question 8.
Find the distance between the following pair of points.    (Page No. 164)
i) (7, 8) and (- 2, 3)
Answer:
Given points = (7, 8) and (- 2, 3)
Distance formula

ii) (- 8, 6) and (2, 0)
Answer:
Given points = (- 8, 6) and (2, 0).
Distance formula

Try these

Question 1.
Where do these following points lie – (0, -3), (0, -8), (0, 6), (0, 4) on coordinate plane?    (Page No. 161)
Answer:
As the x – coordinate of all these points is zero, all points lie on Y – axis.

Question 2.
What is the distance between (0, -3), (0, -8) and justify that the distance between two points on Y – axis is |y₂ – y₁| on coordinate plane?    (Page No. 161)
Answer:
As the given two points lie on Y-axis, distance between them is
|y₂ – y₁| = |-3 + 8| = |5| = 5 units.
Let (0, y₁) and (0, y₂) be any two points on Y-axis, then distance between them

[∵ distance can’t be negative]

Question 3.
Find the distance between points ‘O’(origin) and ‘A’ (7, 4).    (Page No. 162)
Answer:
Given: Origin and a point (7, 4).
Distance of a point (x, y) from the origin is \(\sqrt{x^{2}+y^{2}}\)
= \(\sqrt{7^{2}+4^{2}}\) = \(\sqrt{49+16}\) = √65 units.

Question 4.
Find the distance between A(1, -3) and B(-4, 4) and rounded to two decimals.      (Page No. 164)
Answer:

Think & Discuss

Question 1.
How will you find the distance between two points in which x or y coordinates are same but not zero?  (Page No. 161)
Answer:
Let the points be A(2, 3), B(2, 5).
Here the x-coordinates are same, then the distance between the points A and B is |y₂ – y₁| = |5 – 3| = 2 units.
If the points are P (4, 3), Q (- 8, 3),
here the y-coordinates are same. In such a case, the distance is given by |x₂ – x₁| = |-8-4| = |-12|
= 12 units.
i.e.,

Question 2.
Ramu says the distance of a point P(x, y) from the origin O(0, 0) is \(\sqrt{x^{2}+y^{2}}\). Do you agree with Ramu or not? Why?    (Page No. 163)
Answer:
Yes. The distance between O(0, 0) and
P(x, y) is \(\sqrt{(x-0)^{2}+(y-0)^{2}}\)
= \(\sqrt{x^{2}+y^{2}}\)

Question 3.
Ramu also writes the distance formula as AB = \(\sqrt{\left(x_{2}-x_{1}\right)^{2}+\left(y_{2}-y_{1}\right)^{2}}\). Why?    (Page No. 163)
Answer:
(x₁ – x₂)² is same as (x₂ – x₁)²
and (y₁ – y₂)² is same as (y₂ – y₁)²

Question 4.
Sridhar calculated the distance between T(5, 2) and R(-4, -1) to the nearest tenth is 9.5 units. Now you find the distance between P (4, 1) and Q (-5, -2). Do you get the same answer that Sridhar got? Why?    (Page No. 164)
Answer:
Given points (4, 1), (-5, -2)

We got the same answer.
∵ (x)² = (-x)²
(x₁ – x₂)² = (x₂ – x₁)² or
The given points (4, 1) and (-4, -1) are images to each other and (5, 2), (-5, -2) are also images to each other.

Do these

Question 1.
Find the point which divides the line segment joining the points (3, 5) and (8, 10) internally in the ratio 2 : 3.  (Page No. 171)
Answer:
Let P (x, y) be the required point then, P (x, y) =

∴ P (x, y) = (5, 7)

Question 2.
Find the midpoint of the line segment joining the points (2, 7) and (12, -7).  (Page No. 171)
Answer:
Midpoint of the line joining the points (x₁, y₁) and (x₂, y₂) is

Question 3.
Find the centroid of the triangle whose vertices are (-4, 6), (2, -2) and (2, 5) respectively.    (Page No. 173)
Answer:
Given points: (- 4, 6), (2, – 2) and (2,-5).
The coordinates of the centroid


∴ the centroid is (0, 3)

Question 4.
Find the trisectional points of line joining (2, 6) and (-4, 8).  (Page No. 175)
Answer:
A (2, 6) and B (- 4, 8) be the given points.
Let P, Q divide the line joining of \(\overline{\mathrm{AB}}\) in the ratio 1 : 2 and 2 : 1.
Section formula (x, y)

For P(x, y) the ratio is 1 : 2.
P(x,y).

For Q (x, y) the ratio is 2 : 1.
Q (x, y)

∴ The points of trisection are \(\left(0, \frac{20}{3}\right)\) and \(\left(-2, \frac{22}{3}\right)\).

Question 5.
Find the trisectional points of line joining (-3, -5) and (-6, -8).  (Page No. 175)
Answer:
Given: A (- 3, – 5) and B (- 6, 8).
Let P and Q be the points of trisection of \(\overline{\mathrm{AB}}\), then P divides \(\overline{\mathrm{AB}}\) in the ratio 1 : 2.

Q (x, y) divides \(\overline{\mathrm{AB}}\) in the ratio 2 : 1
Q (x, y)
∴ The points of trisection are P (-4, -6) and Q (-5, -7).

Try these

(Page No. 172)

Let A(4,2), B(6, 5) and C(l, 4) be the vertices of △ABC.

Question 1.
The median from A meets BC at D. Find the coordinates of the point D.
Answer:
D is the midpoint of BC

Question 2.
Find the coordinates of the point P on AD such that AP : PD = 2 : 1.      (Page No. 172)
Answer:
P is a point on AD which divides AD in the ratio 2 : 1
∴ P(x,y)

Midpoint of the line joining the points (x₁, y₁) and (x₂, y₂) is

Question 3.
Find the points which divide the line segment BE in the ratio 2 : 1 and also that divide the line segment CF in the ratio 2 : 1.    (Page No. 172)
Answer:
Given: B (6, 5), E\(\left(\frac{5}{2}, 3\right)\)
Let it be P(x, y) =

Similarly, let P divide C(1, 4) and F\(\left(5, \frac{7}{2}\right)\) in the ratio 2:1.

Question 4.
What do you observe? Justify the point that divides each median in the ratio 2 : 1 is the centriod of a triangle.    (Page No. 172)
Answer:
From the above problems, we conclude that the point ‘P’ divides each median in the ratio 2:1.
i.e., the three medians are concurrent at P, which is called the centroid.
A centriod divides each median in the ratio 2 : 1.

Question 5.
The points (2, 3) (x, y) (3, -2) are the vertices of a triangle. If the centroid of this triangle is origin then find (x, y).   (Page No. 173)
Answer:
Given vertices of triangle are (2, 3) (x, y) (3, -2)
now formula for centroid

∴ 5 + x = 0 and 1 + y = 0
⇒ x = -5 and y = -1
∴ (x, y) = (-5, -1)

Think & Discuss

(Page No. 174)

Question 1.
The line joining points A(6, 9) and B(-6, -9) are given.
a. In which ratio does origin divide \(\overline{\mathrm{AB}}\)? And what it is called for \(\overline{\mathrm{AB}}\)?
Answer:
Given : A (6, 9), B (-6, -9)
Let origin O(0, 0) divides \(\overline{\mathrm{AB}}\) in the ratio k : 1 internally.
[By section formula]

The ratio is 1 : 1.
Here the origin bisects \(\overline{\mathrm{AB}}\).
∴ Origin is called the midpoint of \(\overline{\mathrm{AB}}\).

b. In which ratio does the point P(2, 3) divide \(\overline{\mathrm{AB}}\)?
Answer:
Given: A (6, 9), B (-6, -9) and P (2, 3) divide \(\overline{\mathrm{AB}}\) internally in the ratio say k : 1. [By section formula]
Then P (2, 3) =

⇒ 2k + 2 = -6k + 6 and 3k + 3 = -9k + 9
⇒ 8k = 6 – 2 and 3k + 9k = 9 – 3
⇒ k = \(\frac{4}{8}\) and 12k = 6
⇒ k = \(\frac{1}{2}\) and k = \(\frac{6}{12}\)
⇒ k = \(\frac{1}{2}\)
∴ The ratio (k : 1) = \(\left(\frac{1}{2}: 1\right)\) = 2 : 1

c. In which ratio does the point Q(-2, -3) divide \(\overline{\mathrm{AB}}\)?
Answer:
Let Q divide \(\overline{\mathrm{AB}}\) in the ratio say k : 1 internally, then

[By section formula]

⇒ 6k + 6 = -2k-2 and -9k + 9 = -3k-3
⇒ -6k + 2k = -2-6 and -9k + 3k = -3-9
⇒ -4k = -8 and -6k = -12
⇒ k = \(\frac{-8}{-4}\) = 2 and k = \(\frac{-12}{-6}\) = 2
∴ The ratio is k : 1 = 2 : 1

d. Into how many equal parts is \(\overline{\mathrm{AB}}\) divided by P and Q?
Answer:
Since P, Q divide \(\overline{\mathrm{AB}}\) in the ratio 1 : 2 and 2 : 1, \(\overline{\mathrm{AB}}\) is divided into three equal parts by P and Q.

e. What do we call P and Q for \(\overline{\mathrm{AB}}\)?
Answer:
P and Q are the points of trisection of \(\overline{\mathrm{AB}}\).

Do these

Question 1.
Find the area of the triangle whose vertices are
(5, 2) (3,-5) and (-5,-1).  (Page No. 180)
Answer:
Given: The vertices of the triangle are (5, 2), (3, -5) and (-5, -1).
Area of the triangle

Question 2.
(6, -6), (3, -7) and (3, 3).    (Page No. 180)
Answer:
Given: The vertices of a*triangle are (6, -6), (3, -7) and (3, 3).
Area of a triangle

Question 3.
Verify whether the following points are collinear or not.  (Page No. 182)
i) (1, -1), (4, 1), (-2, -3).
Answer:
Given: Three points (1, -1), (4, 1), (-2, -3).
Area of the triangle

As the area of the triangle is ‘O’, the three points are collinear.

ii) (1, -1), (2, 3), (2, 0).
Answer:
Given points are (1, -1), (2, 3), (2, 0).

Area of the triangle formed by the given three points is

△ ≠ 0.
Hence the points are not collinear.

iii) (1, -6), (3, -4), (4, -3).
Answer:
The given points are (1, -6), (3, -4), (4, -3).
Area of a triangle

Area of the triangle formed by the given three points is

As △ = 0, the points are collinear.

Question 4.
Find the area of the triangle whose lengths of sides are 15 m, 17 m, 21 m. (use Heron’s Formula)  (Page No. 183)
Answer:
Given: The sides of a triangle
a = 15 m; b = 17 m and c = 21 m.

Note: As the ‘height’ is not given we can’t verify the above answer by A = \(\frac{1}{2}\)bh

Question 5.
Find the area of the triangle formed by the points (0, 0), (4, 0), (4, 3) by using Heron’s formula.  (Page No. 183)
Answer:
The given points are O (0, 0), A (4, 0) and B (4, 3).
Then the sides

Heron’s formula

Verification:
If the sides are 3, 4 and 5 units, clearly the triangle is a right triangle.

Try these

Question 1.
Take a point A on X-axis and B on Y-axis and find area of the triangle AOB. Discuss with your friends what did they do.      (Page No. 178)
Answer:

[∴ Axes are perpendicular to each other]
Consider the points A(5, 0) and B(0, 6).
△AOB = \(\frac{1}{2}\) × base × height
= \(\frac{1}{2}\) × 6 × 5 = 15 sq. units.
Area of a triangle A (x, 0), O (0, 0) and
B (0, y) is \(\frac{1}{2}\)xy.

Question 2.
Find the area of the square formed by (0, -1), (2, 1), (0, 3) and (-2, 1) taken in order are as vertices.    (Page No. 178)
Answer:

Let A (0, -1), B (2, 1), C (0, 3) and D (- 2, 1) are the vertices of a square.
Area of the square ABCD = side²
= AB²
But, AB = \(\sqrt{\left(x_{2}-x_{1}\right)^{2}+\left(y_{2}-y_{1}\right)^{2}}\)
= \(\sqrt{(2-0)^{2}+(1+1)^{2}}\)
= \(\sqrt{2^{2}+2^{2}}\)
= \(\sqrt{4+4}\)
= √8
Area of square = √8 × √8
= 8 sq. units.

Think & Discuss

Question 1.
Let A(x₁, y₁), B(x₂, y₂), C(x₃, y₃). Then find the area of the following triangles in a plane. And discuss with your friends in groups about the area of that triangle.    (Page No. 178)

Answer:
i) Given △AOB where A(x₁, y₁), B(x₂, y₂) and C(x₃, y₃)

But we know that the origin O is (0, 0) which is given as C.
\(\overline{\mathrm{CB}}\) = x₂ – x₃ = x₂ – 0 = x₂
\(\overline{\mathrm{AB}}\) = y₁ – y₂ = y₁ – 0 = y₁
∴ Area of △ABC = \(\frac{1}{2}\) × base × height
= \(\frac{1}{2}\)x₂y₁

ii)

A(x₁, y₁) = (x₁, y₁)
B(x₂, y₂) = (0, y₂)
C(x₃, y₃) = (0, 0)
∴ Area of △ABC = \(\frac{1}{2}\) × base × height
= \(\frac{1}{2}\) × y₂ × x₁
= \(\frac{1}{2}|\)x₁y₂| sq. units.

iii)

∴ AB = x₁ – x₂
BC = y₂ – y₃
A(x₁, y₁) = (-x₁, y₁)
B(x₂, y₂) = (x₂, y₂)
C(x₃, y₃) = (x₃, -y₃)
∴ Area of △ABC

iv)

AB = (y₂ – y₁)
BC = (x₁ – x₃)
A(x₁, y₁) = (x₁, y₁)
B(x₂, y₂) = (x₁, y₂)
C(x₃, y₃) = (x₃, y₂)
∴ Area of △ABC = \(\frac{1}{2}\) × base × height

Question 2.
Find the area of the triangle formed by the following points    (Page No. 181)
i) (2, 0), (1, 2), (1, 6)
Answer:
Take the third point as (-1, 6).

ii) (3, 1), (5, 0), (1, 2)
Answer:

iii) (-1.5, 3), (6, 2), (-3, 4)
Answer:
Take the second point as (6, -2)

Question 3.
What do you observe?          (Page No. 181)
Answer:
We observe that the area formed by above all triangles is zero.

Question 4.
Plot these points on three different graphs. What do you observe?      (Page No. 181)
Answer:

We observe that the points are collinear.

Question 5.
Can we have a triangle having area zero square units area?    (Page No. 181)
Answer:
No.

Question 6.
What does it mean?      (Page No. 181)
Answer:
If the area of the triangle formed by any three points is zero, it means the points are collinear.

Do these

Question 1.
Plot these points on the coordinate axis and join them:
Which gives a straight line? Which is not? Why?    (Page No. 185)
i) A(1, 2), B(-3, 4), C(7, -1)
Answer:
Points ABC gives a straight line.

ii) P(3, -5), Q(5, -1), R(2, 1), S(1, 2)
Answer:
Points PQRS doesn’t give a straight line.

Question 2.
Find the slope of \(\overleftrightarrow{\mathbf{A B}}\) with the given end points,      (Page No. 188)
i) A(4, -6), B(7, 2)
Answer:

ii) A(8, -4), B(-4, 8)
Answer:

iii) A(-2, -5), B(l, -7)
Answer:

Try these

(Page No. 188)

Question 1.
Find the slope of AB with the points lying on
i) A(2, 1), B(2, 6)
Answer:

Question 2.
A(-4, 2), B(-4, -2)
Answer:

Question 3.
A(-2, 8), B(-2, -2)
Answer:

Question 4.
Justify that the line AB line segment formed by given points is parallel to Y-axis. What can you say about their slope? Why?
Answer:
In the above problem, all points are of the form (K, y) where K is a fixed number and y is a variable.
∴ All lines in the above problem are parallel to Y – axis. Slope of lines parallel to y – axis are not defined.

Think & Discuss

Question 1.
Does y = x + 7 represent a straight line? Draw the line on the coordinate plane. At which point does this line intersect Y – axis?
How much angle does it make with X – axis? Discuss with your friends.        (Page No. 185)
Answer:
Yes. y = x + 7 represents a straight line.

Angle made by y = x + 7 with X-axis is 45°. (∵ (0, 7) and (- 7, 0) are equidistant from the origin and hence the triangle formed is right isosceles triangle.)

Question 2.
Find the slope AB with the points lying on A(3, 2), B(- 8, 2). When the line AB parallel to X-axis? Why? Think and discuss with your friends in groups.      (Page No. 188)
Answer:
Given : A (3, 2), B (-8, 2)

Yes. The line is parallel to X-axis as the points are of the form (x₁, K), (x₂, K)

AP State Syllabus SSC 10th Class Maths Solutions 4th Lesson Pair of Linear Equations in Two Variables InText Questions

AP State Board Syllabus AP SSC 10th Class Maths Textbook Solutions Chapter 4 Pair of Linear Equations in Two Variables InText Questions and Answers.

10th Class Maths 4th Lesson Pair of Linear Equations in Two Variables InText Questions and Answers

Question 1.
Solve the following systems of equations: i) x – 2y = 0; 3x + 4y = 20     (Page No. 79)
Answer:
i) x – 2y = 0;                                                                         3x + 4y = 20
-2y = -x                                                                               4y = 20 – 3x
y = \(\frac{x}{2}\)                                                                                      y = \(\frac{20-3x}{4}\)


The two lines meet at (4, 2).
The solution set is {(4, 2)}

ii) x + y = 2
2x + 2y = 4
Answer:
x + y = 2
2x + 2y = 4


These two are coincident lines.
∴ There are infinitely many solutions.

iii) 2x – y = 4
4x – 2y = 6
Answer:
2x – y = 4                                                                                4x – 2y = 6
⇒ y = 2x – 4                                                                           ⇒ 2y = 4x – 6 ⇒ y = 2x – 3

These two are parallel lines.
∴ The pair of linear equations has no solution.

Question 2.
Two rails of a railway track are represented by the equations.
x + 2y – 4 = 0 and 2x + 4y – 12 = 0. Represent this situation graphically.    (Page No. 79)
Answer:
x + 2y – 4 = 0                                                                     2x + 4y – 12 = 0
2y = 4 – x                                                                         4y = 12 – 2x (or) 4y = 2 (6 – x)
y = \(\frac{4-x}{2}\)                                                                                  y = \(\frac{6-x}{2}\)
x + 2y – 4 = 0                                                                     2x + 4y – 12 = 0


These lines are parallel and hence no solution.

Question 3.
Check each of the given systems of equations to see if it has a unique solution, infinitely many solutions or no solution. Solve them graphically. (Page No. 83)
i) 2x + 3y = 1
3x – y = 7
Answer:
Let a₁x + b₁y – c₁ = 0 ≃ 2x + 3y – 1 = 0
a₂x + b₂y + c₂ = 0 ≃ 3x – y – 7 = 0
Now comparing their coefficients i.e., \(\frac{a_{1}}{a_{2}}\) and \(\frac{b_{1}}{b_{2}}\)
⇒ \(\frac{2}{3}\) ≠ \(\frac{3}{-1}\)
The given lines are intersecting lines.
2x + 3y = 1                                                                     3x – y = 7
3y = 1 – 2x                                                                      y – 3x = 7
y = \(\frac{1-2x}{3}\)


The system of equations has a unique solution (2, – 1).

ii) x + 2y = 6
2x + 4y = 12
Answer:
From the given pair of equations,
\(\frac{a_{1}}{a_{2}}\) = \(\frac{1}{2}\);
\(\frac{b_{1}}{b_{2}}\) = \(\frac{2}{4}\) = \(\frac{1}{2}\);
\(\frac{c_{1}}{c_{2}}\) = \(\frac{6}{12}\) = \(\frac{1}{2}\)
∴ \(\frac{a_{1}}{a_{2}}\) = \(\frac{b_{1}}{b_{2}}\) = \(\frac{c_{1}}{c_{2}}\)
∴ The lines are dependent and have infinitely many solutions.
x + 2y = 6                                                                          2x + 4y = 12
2y = 6 – x                                                                          4y = 12 – 2x (or) 4y = 2(6 – x)
y = \(\frac{6-x}{2}\)                                                                             y = \(\frac{12-2x}{4}\) or y = \(\frac{6-x}{2}\)

iii) 3x + 2y = 6
6x + 4y = 18
Answer:
From the given pair of equations,
\(\frac{a_{1}}{a_{2}}\) = \(\frac{3}{6}\) = \(\frac{1}{2}\);
\(\frac{b_{1}}{b_{2}}\) = \(\frac{2}{4}\) = \(\frac{1}{2}\);
\(\frac{c_{1}}{c_{2}}\) = \(\frac{6}{18}\) = \(\frac{1}{3}\)
∴ \(\frac{a_{1}}{a_{2}}\) = \(\frac{b_{1}}{b_{2}}\)
∴ The lines are parallel and hence no solution.
3x + 2y = 6                                                                                   6x + 4y = 18
2y = 6 – 3x                                                                                    4y = 18 – 6x
y = \(\frac{6-3x}{2}\)                                                                                    y = \(\frac{18-6x}{4}\)

Try these

(Page No. 75, 76)

Question 1.
Mark the correct option in the following questions:
Which of the following equations is not a linear equation?
a) 5 + 4x = y + 3
b) x + 2y = y – x
c) 3 – x = y² + 4
d) x + y = 0
Answer:
[ c ]

Question 2.
Which of the following is a linear equation in one variable?
a) 2x + 1 = y – 3
b) 2t – 1= 2t + 5
c) 2x – 1 = x²
d) x² – x + 1 =0
Answer:
[ b ]

Question 3.
Which of the following numbers is a solution for the equation 2(x + 3) = 18?
a) 5
b) 6
c) 13
d) 21
Answer:
[b]

Question 4.
The value of x which satisfies the equation 2x – (4 – x) = 5 – x is
a) 4.5
b) 3
c) 2.25
d) 0.5
Answer:
[ c ]

Question 5.
The equation x – 4y = 5 has
a) no solution
b) unique solution
c) two solutions
d) infinitely many solutions
Answer:
[ d ]

Question 6.
In the example given above, can you find the cost of each bat and ball?    (Page No. 79)
Answer:
We can’t find the exact values for the costs of bat and ball as there are infinitely many possibilities.

Question 7.
For what value of ‘p’ the following pair of equations has a unique solution.     (Page No. 83)
2x + py = – 5 and 3x + 3y = – 6
Answer:
Given: 2x + py = – 5
3x 4- 3y = – 6
To have an unique solution we should have

∴ The pair has unique solution when p ≠ 2.

Question 8.
Find the value of ‘k’ for which the pair of equations 2x – ky + 3 = 0, 4x + 6y – 5 = 0 represent parallel lines.   (Page No. 83)
Answer:
Given: 2x – ky + 3 = 0
4x + 6y – 5 = 0
If the above lines are to be parallel, then

∴ k = – 3 is the required value for which lines are parallel.

Question 9.
For what value of ‘k’, the pair of equation 3x + 4y + 2 = 0 and 9x + 12y + k = 0 represent coincident lines.   (Page No. 83)
Answer:
Given: 3x + 4y + 2 = 0
9x + 12y + k = 0
If the lines are to be coincident with each other, then

∴ k = 2 × 3 = 6

Question 10.
For what positive values of ‘p’ the following pair of linear equations have infinitely many solutions?   (Page No. 83)
px + 3y – (p – 3) = 0
12x + py – p = 0
Answer:
Given: px + 3y – (p – 3) = 0
12x + py – p = 0
The above equations to have infinitely many solutions

p.p = 12 × 3
⇒ p² = 36
⇒ p = ±6

Think & Discuss

Question 1.
Two situations are given below:
i) The cost of 1 kg potatoes and 2 kg tomatoes was Rs. 30 on a certain day. After two days, the cost of 2 kg potatoes and 4 kg tomatoes was found to be Rs. 66.
ii) The coach of a cricket team of M.K. Nagar High School buys 3 bats and 6 balls for Rs. 3900. Later he buys one more bat and 2 balls for Rs. 1300.
Identify the unknowns in each situation. We observe that there are two unknowns in each case. (Page No. 73)
Answer:
i) The unknowns in the first problem are
a) cost of 1 kg tomatoes
b) cost of 1 kg potatoes
ii) In the second problem, the unknowns are
a) cost of each bat
b) cost of each ball

Question 2.
Is a dependent pair of linear equations always consistent? Why or why not? (Page No. 79)
Answer:
Reason: \(\frac{a_{1}}{a_{2}}\) = \(\frac{b_{1}}{b_{2}}\) = \(\frac{c_{1}}{c_{2}}\) always holds. In other words, they have infinitely many solutions.

Do these

Solve each pair of equations by using the substitution method. (Page No. 88)
Question 1.
3x – 5y = -1
x – y = -1
Answer:
Given: 3x – 5y = -1 ……. (1)
x – y = -1 …….. (2)
From equation (2), x – y = – 1
x = y – 1
Substituting x = y – 1 in equation (1)
we get
3 (y – 1) – 5y = – 1
⇒ 3y – 3 – 5y = r 1
⇒ – 2y = – 1 + 3
⇒ 2y = – 2
⇒ y = -1
Substituting y = – 1 in equation (1) we get
3x – 5 (- 1) = -1
3x + 5 = – 1
3x = – 1 – 5
x = \(\frac{-6}{3}\) = -2
∴ The solution is (-2, -1)

Question 2.
x + 2y = – 1
2x – 3y = 12
Answer:
Given: x + 2y = -1 ……. (1)
2x – 3y = 12 …….. (2)
From equation (1)x + 2y = -l
⇒ x = – 1 – 2y
Substituting x = – 1 – 2y in equation (2), we get
2 (- 1 – 2y) – 3y = 12
– 2 – 4y – 3y = 12
– 2 – 7y = 12
7y = – 2 – 12
∴ y = \(\frac{-14}{7}\) = -2
Substituting y = – 2 in equation (1), we get
x + 2 (- 2) = – 1
x = – 1 + 4
x = 3
∴ The solution is (3, – 2)

Question 3.
2x + 3y = 9
3x + 4y = 5
Answer:
Given: 2x + 3y – 9 …….. (1)
3x + 4y = 5 ……. (2)
From equation (1);
2x = 9 – 3y
x = \(\frac{9-3y}{2}\)
Substituting x = \(\frac{9-3y}{2}\) in equation (2)
we get

Substituting y = + 17 in equation (1) we get
2x + 3 (+ 17) = 9
⇒ 2x = 9 – 51
⇒ 2x = -42
⇒ x = -21
∴ The solution is (-21, 17)

Question 4.
x + \(\frac{6}{y}\) = 6
3x – \(\frac{8}{y}\) = 5
Answer:
Given:
x + \(\frac{6}{y}\) = 6 …….. (1)
3x – \(\frac{8}{y}\) = 5 …….. (2)
From equation (1) x = 6 – \(\frac{6}{y}\)
Substituting x = 6 – \(\frac{6}{y}\) in equation (2)
we get

Substituting y = 2 in equation (1) we get
x + \(\frac{6}{2}\) = 6 ⇒ x + 3 = 6
∴ x = 3
∴ The solution is (3, 2)

Question 5.
0.2x + 0.3y =1.3
0.4x + 0.5y = 2.3
Answer:
Given:
0.2x + 0.3y = 1.3
⇒ 2x + 3y = 13 …… (1)
0.4x + 0.5y = 2.3
⇒ 4x + 5y = 23 …… (2)
From equation (1)
2x = 13 – 3y
⇒ x = \(\frac{13-3y}{2}\)
Substituting x = \(\frac{13-3y}{2}\) equation (2) we get
\(\frac{13-3y}{2}\) + 5y = 23
⇒ 26 – 6y + 5y = 23
⇒ -y + 26 = 23
⇒ y = 26 — 23 = 3
Substituting y = 3 in equaion (1) we get
2x + 3(3) = 13
⇒ 2x + 9 = 13
⇒ 2x = 13 – 9
⇒ 2x = 4
⇒ x = \(\frac{4}{2}\) = 2
∴ The solution is (2, 3)

Question 6.
√2x + √3y = 0
√3x – √8y = 0
Answer:
Given:
√2x + √3y = 0 ……. (1)
√3x – √8y = 0 ……. (2)
Substitute x = 0 in (1),
√2(0) + √3y = 0
√3y = 0
∴ y = 0
∴ The solution is x = 0, y = 0
Note: a₁x + b₁y + c₁ = 0
a₂x + b₂y + c₂ = 0, if c₁ = c₂ = 0
then, x = 0, y = 0 is a solution.

Solve each of the following pairs of equations by the elimination method. (Page No. 89)
Question 7.
8x + 5y = 9
3x + 2y = 4
Answer:
Given: 8x + 5y = 9 ……. (1)
3x + 2y = 4 …….. (2)

∴ y = 5
Substituting y = 5 in equation (1) we get
8x + 5 × 5 = 9
⇒ 8x = 9 – 25
x = \(\frac{-16}{8}\) = -2
∴ The solution is (- 2, 5)

Question 8.
2x + 3y = 8
4x + 6y = 7
Answer:
Given: 2x + 3y = 8 ……. (1)
4x + 6y = 7 …….. (2)

The lines are parallel.
∴ The pair of lines has no solution.

Question 9.
3x + 4y = 25
5x – 6y = -9
Answer:
Given: 3x + 4y = 25 ……. (1)
5x – 6y = -9 …….. (2)

Substituting y = 4 in equation (1) we get
3x + 4 × 4 = 25
3x = 25 – 16
⇒ x = \(\frac{9}{3}\) = 3
∴ (3,4) is the solution for given pair of lines.

Question 10.
In a competitive exam, 3 marks are awarded for every correct answer and for every wrong answer, 1 mark will be deducted. Madhu scored 40 marks in this exam. Had 4 marks been awarded for each correct answer and 2 marks deducted for each incorrect answer, Madhu would have scored 50 marks. How many questions were there in the test? (Madhu attempted all the questions) .
Now use the elimination method to solve the above example – 9.
Answer:
The equations formed are
3x – y = 40 ……. (1)
4x – 2y = 50 …….. (2)
Substituting y = 5 in equation (1) we get
3x – 5 = 40
⇒ 3x = 40 + 5
⇒ x = \(\frac{45}{3}\) = 15
Total number of questions = Number of correct questions + Number of wrong answers
= x + y
= 15 + 5 = 20

Question 11.
Mary told her daughter, “Seven years ago, I was seven times as old as you were then. Also, three years from now, I shall be three times as old as you will be.” Find the present age of Mary and her daughter. Solve example – 10 by the substitution method.
Answer:
The equations formed are
The equations formed are
x – 7y + 42 = 0 ……. (1)
x – 3y – 6 = 0 …….. (2)
From (1), x = – 42 + 7y
Substituting x = – 42 + 7y in equation (2) we get
-42 + 7y – 3y – 6 = 0
⇒ 4y – 48 = 0
⇒ y = \(\frac{48}{4}\) = 12
Substituting y = 12 in equation (2) we get
x – 3 × 12 – 6 = 0
x – 36 – 6 = 0
x = 42

Try this

Question 1.
Solve the given pair of linear equations, (a – b)x + (a + b)y = a² – 2ab – b²
(a + b) (x + y) = a² + b² (Page No. 89)
Answer:

x(-2b) = – 2b(a + b)
⇒ x = (a + b)
Put this value of ‘x’ in eq (1) we get
(a – b) (a + b) + (a + b)y = a² – 2ab – b²
a² – b² + (a + b)y = a² – 2ab – b²
⇒ y = \(\frac{-2ab}{a+b}\)
∴ Solution to given pair of linear equations x = a + b, y = \(\frac{-2ab}{a+b}\)

AP State Board Syllabus AP SSC 10th Class Hindi Textbook Solutions Chapter 8 स्वराज्य की नींव Textbook Questions and Answers.

AP State Syllabus SSC 10th Class Hindi Solutions Chapter 8 स्वराज्य की नींव

10th Class Hindi Chapter 8 स्वराज्य की नींव Textbook Questions and Answers

InText Questions (Textbook Page No. 43)

प्रश्न 1.
शासक को विपत्ति की हालत में कैसे काम लेना चाहिए?
उत्तर:
शासक को विपत्ति की हालत में धैर्य और समयस्फूर्ति से काम लेना चाहिए।

प्रश्न 2.
आपकी नज़र में आदर्श शासक के लक्षण क्या हो सकते हैं?
उत्तर:
मेरी नज़र में तो आदर्श शासक का लक्षण यह है कि उसे अधिकार में क्षमा गुण होना चाहिए।

प्रश्न 3.
सुव्यवस्थित शासन के गुण क्या हो सकते हैं?
उत्तर:
सबका बराबर ध्यान रखना, विपत्ति में धैर्य और समयस्फूर्ति होना। कानून और नियमों का समान रूप से अनुकरण करना और अधिकार में क्षमा गुण ये सब आदर्श शासक के लक्षण हैं।

InText Questions (Textbook Page No. 45)

प्रश्न 1.
लक्ष्मीबाई किससे बातें कर रही हैं?
उत्तर:
लक्ष्मीबाई अपनी सहेली कर्नल जूही से बातें कर रही हैं।

प्रश्न 2.
उन्हें किस बात की चिंता सता रही है?
उत्तर:
लक्ष्मीबाई को इस बात की चिंता सता रही है कि वह झाँसी, कालपी और ग्वालियर के स्वराज्य के लिए युद्ध कर रही थी लेकिन अब तक उसे जीत नहीं मिली।

InText Questions (Textbook Page No. 48)

प्रश्न 3.
लक्ष्मीबाई तात्या से क्यों नाराज़ थीं? तात्या ने उन्हें क्या आश्वासन दिया ?
उत्तर:
लक्ष्मीबाई तात्या से इसलिए नाराज़ थी कि वह समझती है कि वह राव साहब के साथ विलासिता में डूबे हैं। रानी की बातों से तात्या को अपनी भूल महसूस हुई। तात्या लक्ष्मीबाई को आश्वासन देता है कि वह देशभक्तों की आवश्यकता को पूरा करने देशभक्त होकर युद्ध में भाग लेता हैं। उसकी हर आज्ञा का
पालन करता है।

प्रश्न 4.
लक्ष्मीबाई साहसी नारी थीं। उदाहरण के द्वारा सिद्ध कीजिए।
उत्तर:
लक्ष्मीबाई साहसी नारी थीं। वह झाँसी, कालपी और ग्वालियर राज्यों के स्वराज्य के लिए युद्ध करती
थी। वह महिला सैनिकों को भी इकट्ठा करके देश की आज़ादी के लिए लडती । अपनी बातों से तात्या को जागरूक किया। वह नूपुरों के झंकार के स्थान पर तोपों का गर्जन सुनना चाहती थी। वह रणभूमि में मौत से जूझना चाहती थी। इसलिए हम कह सकते हैं कि लक्ष्मीबाई साहसी नारी थी।

अर्थग्राह्यता-प्रतिक्रिया

अ) प्रश्नों के उत्तर दीजिए।

प्रश्न 1.
मार्ग में हिमालय के अड़ने, डरावनी लहरों के थपेड़े मारने, नाविकों के सो जाने से क्या अभिप्राय है?
उत्तर:
इसका अभिप्राय यह है कि झाँसी लक्ष्मीबाई ने झाँसी, कलापी और ग्वालियर आदि राज्यों के स्वराज्य के लिए अंग्रेजों और रघुनाथराव से लड रही है। परंतु मंजिल हर बार पास आकर दूर चली जाती है। लक्ष्मीबाई स्वराज्य को पाते देखती है लेकिन मार्ग में हिमालय जैसी अंग्रेजी सेना अड जाती है वह सेना जो है वह महासागर की जैसे डरावनी लहरें थपेडे मारने लगती हैं। यदि लक्ष्मीबाई उन्हें जूझती तो नाविक रूपी सेना सो जाते हैं। इसका मतलब यह है कि नाविक रूपी सेना में हराने की शक्ति नहीं है।

प्रश्न 2.
यह एकांकी सुनने के बाद उस समय की किन परिस्थितियों का पता चलता है?
उत्तर:
यह एकांकी सुनने के बाद हमें उस समय की इन परिस्थितियों का पता चलता हैं –

• हमें उस समय के राजनीतिक परिस्थितियों का पता चलता है।
• हमें उस समय के जनता की स्वतंत्रता तथा स्वराज्य भावनाओं की पता चलता है।
• हमें उस समय की वीरांगनाएँ जैसे झाँसी लक्ष्मीबाई और जूही और वीर पुरुष तात्या की वीरता के बारे में पता चलता है।
• हमें उस समय के सामाजिक परिस्थितियाँ जैसे ऊँच – नीच, छुआछूत और विलासप्रियता आदि के बारे में भी पता चलता है।
• हमें यह भी पता चलता है कि स्वराज्य प्राप्ति के लिए नींव का पत्थर की तैयारियाँ हो रही है।
• हमें उस समय के युद्ध की परिस्थितियों के बारे में भी पता चलता है।

आ) पाट पढ़िए। प्रश्नों के उत्तर दीजिए।

प्रश्न 1.
तात्या कौन थे?
उत्तर:
तात्या बाँदा के नवाब सरदार तथा सेनापति थे।

प्रश्न 2.
बाबा गंगादास ने रानी लक्ष्मीबाई से क्या कहा था?
(या)
बाबा गंगादास ने क्या कहा था?
उत्तर:
बाबा गंगादास ने रानी लक्ष्मीबाई से कहा था कि “जब तक हमारे समाज में छुआछूत और ऊँच – नीच का भेद नहीं मिट जाता, जब तक हम विलासप्रियता को छोड़कर जन सेवक नहीं बन जाते, तब तक स्वराज्य नहीं मिल सकता। वह मिल सकता है केवल सेवा, तपस्या और बलिदान से।”

प्रश्न 3.
रानी लक्ष्मीबाई ने क्या प्रतिज्ञा की थी?
उत्तर:
रानी लक्ष्मीबाई ने प्रतिज्ञा की थी कि “मैं अपनी झाँसी नहीं दूंगी।” मैं अकेली हूँ। लेकिन उससे क्या ? मैं अकेले ही झाँसी लेकर रहूँगी।”

प्रश्न 4.
जूही तात्या का पक्ष क्यों लेती है?
उत्तर:
जूही तात्या का पक्ष इसलिए लेती है कि वह उसे अपना स्वामी मानती है। उससे वह प्यार करती है।

इ) पाठ के आधार पर आशय स्पष्ट कीजिए।

प्रश्न 1.
स्वराज्य प्राप्ति से बढ़कर है स्वराज्य की स्थापना के लिए भूमि तैयार करना, स्वराज्य की नींव का पत्थर बनना।
उत्तर:
इस वाक्य को झाँसी रानी लक्ष्मीबाई की कर्नल जूही लक्ष्मीबाई से कहती है। स्वराज्य प्राप्ति से बढ़कर है स्वराज्य की स्थापना के लिए भूमि तैयार करना, स्वराज्य की नींव का पत्थर बनना। इसका आशय यह है कि स्वराज्य के लिए सेना को तैयार करना, उन्हें प्रशिक्षण देना, तलवार, बंदूकें आदि शास्त्रों को इकट्ठा करना, अश्वबल को तैयार करना, स्वराज्य तथा स्वतंत्रता भावनाओं को जनता में व्याप्त करना आदि हैं।

प्रश्न 2.
शंकाएँ अविश्वास पैदा करेंगी और उस अविश्वास से उत्पन्न निराशा को दूर करने के लिए पायल की झंकार और भी झलक उठेगी।
उत्तर:
इस वाक्य को मुंदर लक्ष्मीबाई से कहती है। इसका आशय यह है कि शंकाएँ अविश्वास को पैदा करते हैं। अविश्वास से निराशा उत्पन्न होता है। उसे दूर करने के लिए तो पायल की झंकार झनक उठेगी। ब्राह्मणों के आशीर्वाद का स्वर तेज़ उठेगा।

ई) गद्यांश पढ़कर प्रश्नों के उत्तर लिखिए।

भारत का संविधान सभी महिलाओं को समानता का अधिकार (अनुच्छेद 14), राज्य द्वारा कोई भेदभाव नहीं करने (अनुच्छेद 15 (1)), अवसर की समानता (अनुच्छेद 16), और समान कार्य के लिए समान वेतन (अनुच्छेद 39 (घ)) का आश्वासन देता है। इसके अतिरिक्त यह महिलाओं और बच्चों के पक्ष में राज्य के द्वारा विशेष प्रावधान (अनुच्छेद 15 (3)) बनाने की अनुमति देता है। महिलाओं की गरिमा को ठेस पहुँचाने वाली अपमानजनक प्रथाओं का उन्मूलन (अनुच्छेद 51 (अ), (ई) के भी अधिकार देता है। इन सबका पालन करना हमारा कर्तव्य है।
प्रश्न उत्तर

प्रश्न 1.
यहाँ किसके बारे में बताया गया है?
उत्तर:
यहाँ महिलाओं और बच्चों को संविधान द्वारा प्राप्त विविध अधिकारों के बारे में बताया गया है।

प्रश्न 2.
अनुच्छेद 15 (1) में क्या बताया गया है?
उत्तर:
अनुच्छेद 15 (1) में राज्य द्वारा कोई भेदभाव नहीं करने की बात के बारे में बताया गया है।

प्रश्न 3.
किस अनुच्छेद के अनुसार महिलाओं को समान कार्य के लिए समान वेतन की बात कही गयी है?
उत्तर:
अनुच्छेद 39 (घ) के अनुसार महिलाओं को समान कार्य के लिए समान वेतन की बात कही गयी है।

अभिव्यक्ति – सृजनात्मकता

अ) इन प्रश्नों के उत्तर तीन-चार पंक्तियों में लिखिए।

प्रश्न 1.
एकांकी के आधार पर बताइए कि “स्वराज्य की नींव’ का क्या तात्पर्य है?
उत्तर:

• एकांकी के आधार पर बतायेंगे तो “स्वराज्य की नींव” का अर्थ या तात्पर्य यह है कि स्वराज्य तथा
• स्वतंत्रता की लड़ाई के लिए सेना को तैयार करना है।
• सेना को युद्ध कला का प्रशिक्षण देना है।
• युद्ध सामग्री संचित करना है।
• अनुशासन से युक्त सैनिकों को तैयार करना है।
• स्वराज्य के लिए बलिदान देना भी स्वराज्य का नींव है।

प्रश्न 2.
महारानी लक्ष्मीबाई का कौनसा कथन तुम्हें अच्छा लगा ? क्यों ?
उत्तर:
महारानी लक्ष्मीबाई का यह कथन जो तात्या से कही गयी – ‘तो जाओ, तलवार संभाल लो। नूपुरों की झंकार के स्थान पर तोपों का गर्जन होने दो। भूल जाओ राग – रंग। याद रखो हमें स्वराज्य लेना है। हमें रण भूमि में मौत से जूझना है।” मुझे अच्छा लगा।

यह कथन मुझे इसलिए अच्छा लगा कि लक्ष्मीबाई एक स्त्री होने पर भी तलवार हाथ लेकर युद्ध करना चाहती है। स्त्रियाँ नूपुरों की झंकार को पसंद करते हैं लेकिन लक्ष्मीबाई उसके स्थान पर तोपों का गर्जन सुनना चाहती है। स्वराज्य के लिए रणभूमि में प्राणों को भी अर्पित करना चाहती है।

आ) वीरांगना लक्ष्मीबाई देशभक्ति की एक अद्भुत मिसाल थीं? स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
पाठ का नाम : स्वराज्य की नींव
लेखक : श्री विष्णु प्रभाकर
विधा : एकांकी पाठ

“खूब लडी मर्दानी वह तो झाँसी वाली रानी थी” – सुभद्रा कुमारी चौहान जी की यह पंक्ति लक्ष्मीबाई की वीरता को प्रकट करती है। लक्ष्मीबाई ने यह सिद्धकर दिखाया कि अबला हमेशा अबला नहीं रहती। आवश्यकता पड़ने पर वह सबला भी बन सकती है। लक्ष्मीबाई ने सच्चे अर्थों में देश की स्वतंत्रता की नींव रखी थी। देश के प्रति उनकी कर्मपरायणता बहुत अधिक थी।

वह झाँसी को स्वतंत्रता तथा स्वराज्य दिलाने के लिए अंग्रेजी सरकार से बड़ी वीरता के साथ युद्ध करती है। नारी सेना को तैयार करती है। वह झाँसी, कालपी और ग्वालियर के लिए अंग्रेजों से लडती है।

झाँसी लक्ष्मीबाई सेवा, बलिदान और तपस्या की देवी है। वह नूपुरों की झंकार के स्थान पर तोपों का गर्जन सुनना चाहती है। इस प्रकार हम कह सकते हैं कि वीरांगना लक्ष्मीबाई देश भक्ति की एक अद्भुत मिसाल थी।

इ) ‘स्वराज्य की नींव’ एकांकी को अपने शब्दों में कहानी के रूप में लिखिए।
(या)
वीरांगना लक्ष्मीबाई की देशभक्ति का एकांकी के आधार पर परिचय दीजिए।
उत्तर:
पाठ का नाम : स्वराज्य की नींव
लेखक : श्री विष्णु प्रभाकर
विधा : एकांकी पाठ

प्राचीन जमाने की बात है। झाँसी नामक एक राज्य था। महारानी लक्ष्मीबाई उसकी पालिका थी। वह अबला नहीं सबला है। वह पुरुषों के जैसे ही युद्ध करती थी। वह “मर्दानी” थी।

एक बार की बात है। उसके और उसके अगल – बगल के राज्यों पर अंग्रेजों का आक्रमण होने लगा। अंग्रेज़ों ने राज्य संक्रमण सिद्धांत को अपनाकर कई राज्यों को हस्तगत करने लगे। तो झाँसी की रानी वीरांगना लक्ष्मीबाई नारी सेना को तैयार करके इसके विरुद्ध डटकर रही।

झाँसी, कलापी और ग्वालियर आदि पर गोरों का आक्रमण हो रहा था। इसलिए अंग्रेजों के विरुद्ध झाँसी लक्ष्मीबाई युद्ध भूमि में कूद पड़ी। लक्ष्मीबाई प्रतिज्ञा करती है कि झाँसी को कभी नहीं दूंगी। उसकी रक्षा करूँगी।

झाँसी सेवा, तपस्या और बलिदान से स्वराज्य तथा स्वतंत्रता पाना चाहती थी। वह जूही, मुंदर, तात्या आदि वीरों के सहारे स्वराज्य प्राप्ति के लिए भूमि तैयार करने नींव का पत्थर बनाती रही।

वह अपनी सेना में अनुशासन स्थापित करती है। विलासिता उसके लिए असह्य था। वह समाज में छुआछूत, ऊँच – नीच आदि भावनाओं को दूर करना चाहती थी।

झाँसी लक्ष्मीबाई नूपुरों के कार के स्थान पर तोपों का गर्जन सुनना चाहती थी। वह युद्ध भूमि में स्वराज्य प्राप्ति नहीं कर सकेगी तो वहीं मर जाना चाहती थी। वह सदा युद्ध के लिए ललकारती थी।

विशेषता : देश के लिए मर मिटने की प्रेरणा मिलती है।

ई) साहस, वीरता, आत्मविश्वास और आत्मनिर्भरता के महत्व पर दो – दो वाक्य लिखिए।
उत्तर:
हमारे जीवन में साहस, वीरता, आत्मविश्वास और आत्मनिर्भरता का महत्व अधिक है।
साहस :

• मानव जीवन में साहस एक अदभुत शक्ति है।
• साहस के बिना हम कोई काम नहीं कर सकते।
• साहस से ही हमें किसी काम में विजय मिलता है। वीरता
• मानव जीवन में साहस के साथ – साथ वीरता का भी होना चाहिए।
• वीरता एवं साहस दोनों एक साथ रहते हैं।
• जिसमें साहस है उसी में वीरता का दर्शन होता है।
• हम वीरता से ही वीर बनते हैं।

आत्मविश्वास :

• हम जो भी काम करते हैं उसे आत्मविश्वास के साथ करना चाहिए।
• आत्मविश्वास के साथ किये गये कार्य सफल होते हैं।
• आत्मविश्वास सफलता की कुंजी है।

आत्मनिर्भरता :

• आत्मविश्वास और आत्मनिर्भरता दोनों हर एक में होना बहुत आवश्यक है।
• जिसमें आत्मविश्वास अधिक है उसी में आत्मनिर्भरता भी अधिक होती है।

भाषा की बात

अ) सूचना पढ़िए। वाक्य प्रयोग कीजिए।

1. नारी, मित्र, प्रेम (एक – एक शब्द का वाक्य प्रयोग कीजिए और उसके पर्याय शब्द लिखिए।)
उत्तर:
वाक्य प्रयोग

1. नारी – झाँसी लक्ष्मीबाई एक वीर नारी है।
2. मित्र – कष्टों में हमारे साथ रहनेवाला ही सच्चा मित्र है।
3. प्रेम – हमें आपस में प्रेम के साथ रहना चाहिए।

पर्याय शब्द

1. नारी – स्त्री, अबला
2. मित्र – दोस्त, सखा
3. प्रेम – प्यार, इश्क

2. असफलता, विश्वास (एक – एक शब्द का विलोम शब्द लिखिए। वाक्य प्रयोग कीजिए।)
उ. विलोम शब्द

1. असफलता × सफलता
2. विश्वास × अविश्वास

वाक्य प्रयोग

1. असफलता – असफलता पर दुख तथा सफलता पर आनंद का अनुभव करना हर एक का साधारण प्रवृत्ति है।
2. विश्वास – सदा विश्वास के साथ जीना चाहिए। अविश्वास ही मरण है।

3. शंका, किला, सूचना (एक – एक शब्द का वचन बदलिए और वाक्य प्रयोग कीजिए।)
उत्तर:
वचन

1. शंका – शंकाएँ
2. किला – किले
3. सूचना – सूचनाएँ

वाक्य प्रयोग

1. शंका – अपनी शंकाओं का निवारण के लिए हम अपने अध्यापकों की सहायता लेनी चाहिए।
2. किला – वीर शिवाजी ने कई किलों पर आक्रमण करके अपने अधीन में रखा।
3. सूचना – परीक्षा लिखते समय प्रश्न – पत्र में दी सूचनाओं को एक – दो बार पढ़ना चाहिए।

आ) सूचना पढ़िए। उसके अनुसार कीजिए।

1. स्वराज्य, निराशा (उपसर्ग पहचानिए।)
उत्तर:
स्व, निर

2. वीरता, ऐतिहासिक (प्रत्यय पहचानिए।)
उत्तर:
ता, इक

इ) उदाहरण देखिए। उसके अनुसार वाक्य बदलिए।
उदाहरण : राजू पुस्तक पढ़ता है। – राजू से पुस्तक पढी जाती है।

1. लड़का भोजन करता है।
उत्तर:
लडके से भोजन किया जाता है।

2. रानी ने आज्ञा दी।
उत्तर:
रानी से आज्ञा दी गयी।

3. लक्ष्मीबाई ने जूही से कहा।
उत्तर:
लक्ष्मीबाई से जूही को कही गयी।

ई) रेखांकित शब्दों के स्थान पर नीचे दिये गये एक – एक शब्द का प्रयोग कर वाक्य बनाइए।

कक्षा में एक लड़का आया। सब लड़के कक्षा में पहुंच चुके थे। लड़कों में अनुशासन बना था।
1. लड़की
2. छात्र
3. छात्रा
4. बालक
5. बालिका
उत्तर:
1. लड़की
कक्षा में एक लडकी आयी।
सब लडकियाँ कक्षा में पहुँच चुकी थी।
लड़कियों में अनुशासन बना था।

2. छात्र कक्षा में एक छात्र आया।
सब छात्र कक्षा में पहुँच चुके थे।
छात्रों में अनुशासन बना था।

3. छात्रा कक्षा में एक छात्रा आयी।
सब छात्राएँ कक्षा में पहुंच चुकी थी।
छात्राओं में अनुशासन बना था।

4. बालक
कक्षा में एक बालक आया था।
सब बालकें कक्षा में पहुंच चुके थे।
बालकों में अनुशासन बना था।

5. बालिका
कक्षा में एक बालिका आयी।
सब बालिकाएँ कक्षा में पहुंच चुकी थी ।
बालिकाओं में अनुशासन बना था ।

परियोजना कार्य

देशभक्ति से संबंधित किसी एकांकी का संकलन कर कक्षा में प्रदर्शन कीजिए।

उत्तर:
मंदिर की नींव
जयसिंहा रेड्डी ‘हरिजीत’

‘मंदिर की नींव’ एकांकी के लेखक श्री जयसिंहा रेड्डी जी हैं। इनका त्यकता के मोह से मुक्त, चुस्त और माधुर्य संवाद योजना लेखक की रंगमंचीय दृष्टि का प्रमाण है। वस्तुशिल्प और अभिनेय तीनों ‘दृष्टियों’ से उल्लेखनीय उनकी साहित्य साधना भारत और हरियाणा सरकारों द्वारा पुरस्कृत है।

‘मंदिर की नींव’ राष्ट्र- प्रेम और बलिदान का उपदेश देनेवाली एकांकी है। भारत की समग्र राष्ट्रीय भावना का विकास आधुनिक युग की विशेषता है। देश भक्ति भावना प्रस्तुत एकांकी का केन्द्रबिन्दु है। भारत पर चीन आक्रमण करता है। भीषण युद्ध चल रहा है। एक भारतीय युद्ध शिविर में जो घटनाएँ घटी हैं, वे ही घटनाएँ इस कहानी की कथावस्तु है। भारतीय सैनिकों के धैर्य, साहस, कर्तव्य निष्ठा और आत्म बलिदान के भावों को अभिव्यक्त करने में लेखक को बड़ी सफलता मिली है। प्रतिकूल परिस्थितियों में चीन के बुहसंख्याक सैनिकों के साथ – युद्ध करके आत्माहुति करने के लिए भारतीय वीर जवानों की सन्नद्धता भारतीय सेना की चारित्रिक दृढता को व्यक्त करती है। यही इस एकांकी की पृष्ठ भूमि है। इस एकांकी के प्रमुख पात्र मेजर और स्क्वैड्रान लीडर विक्टर हैं। कथानक में मेजर और विक्टर के देश प्रेम और बलिदान का निरूपण प्रस्तुत एकांकी में निरूपित किया गया है। इसमें इन दोनों के वैयक्तिक प्रेम का भी संकेत मिलता है। मेजर युद्ध भूमि में बलिवेदी पर चढा हुआ है तो उसकी सुन्दर पत्नी को अपनाने का प्रयत्न पडोसी कर रहा है।

विक्टर का प्रेम युद्ध के वातावरण में रंगीन रोमांस को भर देता है। विक्टर की प्रेमिका हसीना है। अगर इस युद्ध से लौट चले तो वह उस हसीना से विवाह करना चाहता है। आदर्श के साथ यथार्थ और कल्पना के अद्भुत सामंजस्य है यह एकांकी। सैनिकों के देश प्रेम में आत्म समर्पण की जो पवित्रता है वही इस भारत रूपी मंदिर की नींव है।

पात्र
(मेजर, स्क्वैड्रान लीडर विक्टर, बख्शी, सन्तसिंह तथा अन्य सेनाधिकारी और तीन चीनी)

इंटों से बनाया गया एक फौजी – चौकी का कमरा। कमरे के बायीं ओर एक दरवाज़ा है। सामने की दीवार में बायी ओर एक खिड़की है जो खुली है और उसमें से आकाश के टिमटिमाते तारे दिखाई दे रहे हैं। खिड़की के दायी ओर एक खुला दरवाज़ा है। उसमें से अन्दर के कमरे का कुछ हिस्सा दिखाई दे रहा है। उस कमरे में मंद प्रकाश है। बाहर के कमरे की दीवार पर कुछ नकशे और पं. नेहरु तथा डॉ. राधाकृष्णन की तसवीरे हैं। कमरे के ठीक बीच में एक बड़ा टेबुल है। उसके चारों ओर कुर्सियाँ हैं। टेबुल पर दिया जल रहा है जो टेबुल पर पूर्ण रूप से और कमरे में क्षीण रूप से प्रकाश डाल रहा है। टेबुल पर दो – तीन टेलिफोन भी रखे हैं। कमरे के दायी ओर कोने में एक कद्दे – आदम रैक है। उसके पास एक स्टूल पर सुराही है।)

(पर्दा उठने के बाद टेबुल पर चारों ओर सेनाधिकारी बैठे नज़र आते हैं। सामने मेजर टेबुल पर बिछे नक्शे पर पेन्सिल से कुछ दिखाते हुए सेनाधिकारियों को आदेश दे रहा है। सभी सेनाधिकारी नक्शे की ओर ध्यानपूर्वक देख रहे हैं।)

मेजर :
दुश्मन ने इस चौकी पर तीसरी बार हमला बोल दिया है। शायद अब भी लडाई चल रही है। हमारे स्वचैड्रान लीडर विक्टर वहाँ गये हैं। उनके आने के बाद वहाँ की खबर मिल जायेगी। अब इधर खबर मिली है कि यहाँ भी चीनी हमला करनेवाले हैं। किस क्षण वे आयेंगे यह पता नहीं। मगर धोखे से आयेंगे यह निश्चित हैं। सब तैयार रहिए। चीनी फौज में मंचूरियन ट्रप्स ज्यादा है। और कोरिया के भी …..
(इतने में एक जवान बाहर से अंदर आकर सल्यूट करके एक चिट्ठी मेजर के हाथ में देता है।)

मेजर :
(चिट्ठी पढ़कर) भेज दो ! (जवान सल्यूट करके बाहर जाता है।) हमारे स्क्वैड्रान लीडर आये हैं। तीसरी बार भी चीनियों को पीछे हटना पड़ा। अब हमारी चौकी की बारी है। अब आप सब अपने पोजिशन्स पर खड़े रहिए। (सब खड़े हो जाते हैं और सल्यूट करते हैं। मेजर सल्यूट स्वीकार करता है। सब सेनाधिकारी बाहर चले जाते हैं। कुछ क्षणों की निस्तब्धता के बाद मेजर टेबुल की द्राज खींचकर उसमें से सिगरेट का डिब्बा निकालता है और उसमें से एक सिगरेट लेकर मुँह में लगाकर सुलगाता है। स्क्वैड्रान लीडर विक्टर अन्दर आता है और मेज के पास आकर सल्यूट करता है। मेजर भी सल्यूट करता है।)

मेजर :
(अपनी कुर्सी पर बैठता है और दूसरी कुर्सी की ओर इशारा करके) बैठो!

विक्टर :
(कुर्सी पर बैठता है। मेजर उसकी ओर सिगरेट का डिब्बा बढ़ाता है, मगर विक्टर उसकी ओर हाथ न बढ़ाकर मुस्कुराता है!)

मेजर :
ओह! मैं भूल गया था (सिगरेट का डिब्बा अपनी ओर वापस खींच लेता है।) कहो, क्या हाल है? तुम्हारा हेलिकाफ्टर ठीक तो है न?

विक्टर :
गोली लगाने से कुछ डॅमेज हुआ, मगर वैसे तो चलने में कोई तकलीफ नहीं है। कुछ लोगों को लुम्पु के अस्पताल में पहुँचाया। यदि आप इजाजत दे, तो फिर एक बार यहाँ हो आऊँगा।

मेजर :
और भी घायल है क्या ?

विक्टर :
जी नहीं। … मगर हो सकता है कि चौथी बार भी दुश्मन हमला बोल दे …..

मेजर :
अभी तो खबर नहीं। हाँ अब तो हमला इस चोकी पर होने वाला है।

विक्टर :
यहाँ ?

मेजर :
हाँ, खबर मिली है। हुक्म भी मिला है कि बारूद खत्म होने तक लडाई जारी रहे और बाद में पिछली चौकी में लोटे। मगर … मगर मैं चाहता हूँ कि मरूद खत्म होने तक क्या, मरते दम तक यही लडे और देखे कि यह लाल चीनी हमारी फौज पर कैसे बज करता है?…… अरे हाँ …. (मुस्कुराते हुए) अब कहाँ तक पहुँची है गोली?

विक्टर :
(मुस्कुराते हुए) अब तो दिल तक पहुँची है सर!

मेजर :
लेकिन तुम आपरेशन क्यों नहीं कराते? लुम्पु का अस्पताल ज्यादा दूर तो हैं नहीं।

विक्टर :
मगर सर, मैं नहीं चाहता कि लडाई यहाँ जारी रहे, खून बहता रहे, घायल कराहते रहें और मैं अस्पताल के पलंग पर मीठी दवा पीता लेटा रहूँ।

मेजर :
मगर कही ऐसा न हो कि …..

विक्टर :
कुछ नहीं होगा सर! (मुस्कुराते हुए) मेरा दिल इतना नरम है कि गोली उसकी ओर ताकने की हिम्मत भी नहीं रखती।

मेजर :
(ऊँचे स्वर में हँसते हुए) हाहाहाहः। …. ठीक है। नरम दिल से गोली भी डरती है। उसे तो संगदिल ही ज्यादा पसंद है और हम गोली की प्यार करने के लिए अपने में संगदिल रखते हैं। लेकिन तुम नरम दिल रखते हो तो मैं कहे देता हूँ – तुम मिलिटरी के लिए बेकार हो।

विक्टर :
क्यों सर ?

मेजर :
सिपाही की पहली सिफ़त है मजबूती, फिर सख्ती, बर्दाश्त और बहादुरी! इन सिफात से ही कोई सिपाही बनता है। …. खाने को मिले तो सुअर की तरह खाओं; नहीं मिले तो भूखे रहो, लेकिन मरो नहीं। गन हाथ में और दुश्मन सामने न हो तो सब कुछ भूल जाओ और गोलियाँ बरसाओ। कहीं गोली लगी तो मर जाओ। देश के शहीदों की सूची में तुम्हारा भी नाम लिखा जायेगा। और शहीदों का खून ही तो मंदिरों की नींव है जहाँ उनकी वंदगी होती है, पूजा होती है।

विक्टर :
लेकिन सर, दिल को पत्थर बनाये बिना भी यह कर सकते हैं।

मेजर :
वही तुम्हारी गलती है विक्टर! एक – एक जवान की जिंदगी में झाँककर देखो, पता चलेगा। सूबेदार रामसिंह से पूछो – उसका घर – बार कर्ज में डुबा जा रहा है। जिस दिन वह काम आयेगा उसी दिन उसकी घर – ग्रिहस्ती भी तहसनहस हो जायेगी। गुप्त से पूछो – जब वह जायेगा तो उसकी जवान स्त्री का क्या होगा? और थापा, शमशेर, हूसेन ….! सबकी जिंदगियाँ बेशकीमत है। सबके अपने – अपने प्राब्लम्स हैं। मगर आज कैसे तैनात खड़े हैं – दिल को पत्थर बनाके | ….. (कुछ क्षण मौन) और मेरी हालत …. कुछ दिन पहले लिखी थी …. पड़ोस का आदमी मेरी ओर घूर घूरकर देखता है, बहाना करके बातें करने आता है। … (हँस कर) पगली है! भला वह खूबसूरत हो और . उसे निहारने कोई न आये, यह कही सुनने को मिला है? और जिसका पति लड़ाई में
गया हो …! जानते हो विक्टर, अगर मैं यहाँ से जिन्दा न लो- तो क्या होगा?

विक्टर :
(सर झुकाये) जी ….!

मेजर :
शायद तुम सोच नहीं सकते। मैं बताऊँगा, सुनो वह पडोसी दुनिया भर की हमदर्दी और तसल्ली के साथ उसके पास जायेगा। और जाता ही रहेगा। और आखिर एक दिन उसे अपना बनाके ही …. !

विक्टर :
(वेदना और रोष के साथ खड़े होकर) सर!

मेजर :
सिपाही की शादी नहीं करनी चाहिए। घर नहीं बसाना चाहिए। वह तो लडने के लिए पैदा होता है, समझे। ….. हसीन लडकियों को सपने में देखने के लिए नहीं। …..

विक्टर :
(असह्य वेदना से) बस कीजिए सर, मैं नहीं सुन सकता।

मेजर :
इतने ही में पस्त हो गये? … जानते हो विक्टर, मैं यह सब तुमसे क्यों कह रहा हूँ। …तुम्हारे प्रति मुझ में स्नेह है। और तुम शेरो शायरी, मजनूनवीसी करते हो। मैं चाहता हूँ कि तुम सिपहियों की जिन्दगी से परिचित हो जाओ, असलियत और हकीकतों को समझो और अपनी कलम से सिपाही – जीवन का महत्व समझाओ। हमारे देश में आज मिलिटरी – जीवन से जानकारी रखनेवाले लेखकों की निहायत कमी है।

विक्टर :
लेकिन सर, मैं तो लड़ने आया हूँ।

मेजर :
(हँसते हुए) मैं जानता हूँ कि तुम लड़ने आये हो। और तुम खूब लड़ो। … हाँ दस चीनियों । से कम नहीं चलेगा। … जानते हो, मैंने कितने चीनियों को मारा है? .. सत्रह! ….

विक्टर :
सत्रह? .. मेजर : हाँ, सत्रह! अगर जंगी – कार्रवाई की दृष्टि से चौकी नहीं बदलनी पडती तो तादाद और भी बढ़ती । खैर, सात तो फालतू हैं। तुम्हें चाहिए तो दे दूंगा। नहीं तो अदद पूरी करने के लिए मुझे और तीन चीनियों को ढूँढना पडेगा। … (हँसता है।) (विक्टर भी उसके साथ हँसता है।)

मेजर :
अच्छा विक्टर, तुम्हारी हसीना की क्या खबर है? सपने में बराबर आती होगी। …. (मुस्कुराते हुए दूसरा सिगरेट सुलगाता है।)

विक्टर :
(झेंपकर) नहीं सर, सोता ही कहाँ? … और .. अब तो सपना देखें भी क्यों? इन चीनियों को खदेडने के बाद सीधे उसीके सामने खडा होकर देखूगा।

मेजर :
खड़े होकर देखते ही रहोगे या कुछ बातचीत भी …. ?

विक्टर :
(मुस्कुराकर) हाँ – हाँ बातें करूँगा, खूब करूँगा। शादी उसके साथ जो करनी है।

मेजर :
(ऊँचे स्वर में हँसकर) वाह ! वाह! अभी कह रहे थे कि सपना नहीं देखता। लेकिन मेरे सामने ही सपना देखने लगे और वह भी ऐसा सुहावना सपना। (दोनों हँसते हैं।)

मेजर :
हाँ, फर्ज करो कि उसकी दादी माँ को यह शादी मंजूर न हो, तो ….. .

विक्टर :
लेकिन अब दादी माँ के पास जाने की क्या ज़रूरत है। अब तो मेरा स्थान कुछ ऊँचा है। सुना है कि रेडियो और अखबारों में मेरे बारे में इशाअत की जा ही है। तो लड़ाई की खबरें सुनने वाले करोड़ों हिन्दुस्तानियों में वह भी एक क्यों न होगी ? और उसके दिल में मेरे लिए …..

मेजर :
हाँ – हाँ क्यों नहीं ! … और वह डांस भी जनाती है – क्लैसिकल डांस | हो सकता है, हमारी फौज के लिए डांस करके रुपये – गाने इकट्ठे किये हो। और हो सकता है, तुम्हारे लिए नया स्वेटर बुन रही हो। … और विक्टर, जब तुम लौटोगे तो …..

विक्टर :
(बीच में ही) सर, आप बार – बार मेरे लौटने की बात क्यों छेडते हैं?

मेजर :
(मुस्कुराते हुए) इसलिए कि तुम विजयी होकर लौटो और ….

विक्टर :
लेकिन सर, मेरे विजयी होने का मतलब है देश की विजय होना, चाहे मुझे यही मरना पड़े – इसी मिट्टी में, इसी बर्फ में, इसी आकाश में।

मेजर :
(गर्व से) शाबाश, मेरे शेर। मुझे तुमसे यही उम्मीद थी। मैं चाहता हूँ कि सब सिपाही इसी
तरह मज़बूत हो और तब देखे इस लाल चीनी की अपने असली रंग का पता कैसे चलेगा! …. (मूंछों पर ताव देते हुए) ल्हासा से भी भागना न पड़े तो … (एक जवान हाथ में चिट्ठी लिये तेज़ी से अन्दर आता है और सेल्यूट करके मेजर के
हाथ में देता है। मेजर चिट्ठी पढ़कर खड़ा होता है और विक्टर भी खड़ा होता है।)

मेजर :
तुम्हें अभी जाना होगा, विक्टर! उस चौकी में शायद लड़ाई हो रही है। वहाँ से कांटक्ट नहीं मिल रहा है। कोई घायल हो तो वहाँ से ले जाना। गुड् लक्।

विक्टर :
थेक्यू सर! (सल्यूट करके तेजी से बाहर चला जाता है।)

मेजर :
संतसिंह, जरा बख्शी को भेजो!
(जवान सल्यूट करके चला जाता है।)
(मेजर डिब्बे से सिगरेट निकालकर मुँह में लगाकर सुलगाता है। दूर से समवेत स्वरों में कुछ गुनगुनाने की आवाज़ पास आती है। मेजर कुतूहल से खिड़की के पास जाकर देखता है। बख्शी अंदर आकर सल्यूट करता है। सभवेत स्वर और भी पास आता है और स्पष्ट सुनाई पड़ता है।
… बुद्धं शरण गच्छामि।
धम्मं शरणं गच्छामि।
संघं शरणं गच्छामि। …..)

मेजर :
इस वक्त ये लोग कहाँ से आ रहे हैं, बख्शी? .

बख्शी :
मालूम नहीं ‘सर। शायद मोम्पा लोग होंगे। सुना है कि वे सब बौद्ध है और हमारी खैरअंदेशी के लिए प्रार्थना भी कर रहे हैं।

मेजर :
(टेबुल के पास आकर, मुस्कुराते हुए) यही तो हम नहीं चाहते। मैं चाहता हूँ कि यहाँ हथियार और लड़ाई के सिवा कुछ न हो। लड़ाई और लड़ाकू से धर्म को दूर रहना चाहिए ! और ……. (इतने में ही बाहर से आवाज़ … ‘अरे ये तो दुश्मन हैं! होशियार … !’ उसकी बात समाप्त होने के पहले ही गोलियाँ चलाने की आवाज़ शुरु हो जाती है। मेजर और बख्शी । चौककर बूंदूकें हाथों में लेते हैं। बख्शी कमरे का दिया बुझाता है। एक जवान तेजी से ‘अन्दर सल्यूट करके …..)

जवान :
सर, दुश्मन बौद्धों के रूप में आया था। सूबेदार ने पहले ही देखा और हमको होशियार किया और खुद घायल हो गया।

मेजर :
अच्छा चलो।
(बख्शी और जवान, दोनों मेजर की पीछे बाहर जाते हैं। गोलियाँ चलाने की आवाज़ बढ़ती ही जाती हैं। कुछ क्षणों के बाद कमरे की खिड़की में एक टार्च दिखाई पडता है और वह धीरे – धीरे खिड़की के पास आता है। कमरे के अन्दर भी रोशनी पड़ती है। कोई चेहरा खिड़की में झाँकता हुआ दिखाई पड़ता है। फिर टार्च बुझ जाता है। और तीन व्यक्ति दरवाजे से कमरे के अंदर प्रवेश करते हैं। एक व्यक्ति टार्च जलाकर रोशनी से कमरे को टटोलता है। टार्च की और कमरे के अंदर की रोशनी में तीनों व्यक्तियों की आकृतियों का अभास मिलता है। उनके हाथों में मशीनगन् हैं और वेश-भूषा बौद्धों की है। टार्च वाला चीनी धीरे-धीरे अंदर के कमरे में चला जाता है इधर एक चीनी कोने का रैक खोलकर कुछ टटोलने लगता है और दूसरा टेबुल पर रखे टेलिफोन का चोंगा उठाकर कान से लगाता है। फिर नीचे रखकर, टेबुल पर बिछे नक्शे की लपेटने लगता है। बाहर गोलियाँ चलाने की आवाज़ ज़रा घटती है। अब दोनों चीनी दरवाजे की ओर पीठ किये टांड में ढूँढने लगते हैं। इतने में बाहर से बख्शी की आवाज आती है।)

बख्शी :
सर ! दुश्मन … अदर …… ! ………
(आवाज सुनते ही दोनों चीनी अपने हथियार संभालने की कोशिश करते हैं लेकिन बाहर से गोलियों की बौछार होकर दीनों वहीं ढरे हो जाते हैं। दरवाजे में पहले बंदूक की नाली दिखाई पड़ती है। फिर उसे हाथ में धामे हुए मेजर का प्रवेश, उसके पीछे बख्शी भी आता है। मेजर खिड़की के पास ही खडा होता है। उसके कंधे में गोली लगने के कारण खून बह रहा है। बख्शी तुरन्त चीनियों की लाशों के पास दौड़ता है और झुककर । उन्हें देखने जाता है। मेजर और आगे बढकर उसकी ओर देखता है।)

मेजर :
है कोई जिंदा ?)

बख्शी :
शायद नहीं सर! (लाशों पर झुकता है।)
(इतने में तीसरा चीनी अंदर के कमरे से बख्शी और मेजर की तरफ गोलियाँ बरसाते हुए दरवाजे की ओर भागता है। मेजर भी गोलियाँ बरसाता है। चीनी जख्मी होकर दरवाजे के बाहर गिर पड़ता है। केवल उसकी टाँगे दरवाजे पर दिखाई पड़ती है। अब मेजर के सीने में भी गोली लगी है और वहाँ से भी खून बह रहा है। मेजर लड़खड़ाते हुए बंदूक को आगे करके अंदर के कमरे में झाँककर देखता है और वहाँ किसी को न पाकर बख्शी के पास आता है।)

मेजर :
(उसे हिलाते हुए) बख्शी! … बख्शी….. ! । (बख्शी का शरीर लुढ़क पडता है। एक बार लंबी साँस लेकर फिर चीनियों के कपडे टटोलता है। कुछ कागज – पत्र हाथ लगते हैं। उन्हें लेकर टेबुल के पास आता है और उन्हें टेबुल पर रखकर कमरे का दिया जलाकर एक कुर्सी पर बैठ जाता है। सीने के दर्द से कराह उठता है। और हाथ से घाव की दवाता है। हाथ भी लाल हो जाता है। उसे पोंछते हुए चीनियों के कागज – पत्रों की ओर नजर दौड़ाता है और उन्हें पढ़ता है। फिर ‘ओह’ कहकर सीने पर हाथ रखकर पीछे की ओर सर टेकता है। बाहर गोलियाँ चलने की आवाज कम होती है। कुछ क्षणों के पश्चात् विक्टर का प्रवेश | मेजर के पास आकर सेल्यूट करता है। मेजर उसकी ओर देखकर मुस्काराता है। लेकिन दर्द से मुस्कुराहट एकाएक गायब हो जाती है। और कराह उठता है।)
(घबराकर उसके पास आकर) सर! आपको गोली लगी! … है, सीने में …. !
हाँ, सीने में। दिल के पास! मगर दिल में घुस जायेगी। संगदिल जो है!
(दरवाजे की ओर मुड़कर) जमादार! जमादार ! …
नहीं विक्टर नहीं! किसी को तकलीफ न दो। सब तैनात वहीं खडे रहें । …… हाँ, वहाँ की क्या खबर है ?

विक्टर :
अच्छी खबर नहीं है सर ! (सर झुका लेता है) उस चौकी पर दुश्मनों ने कब्जा कर लिया है और मेरा हेलीकाप्टर वहाँ उतर ही न सका। हमारे जवान पीछे की झील पार करके दूर चले जा रहे थे। (कोनें की ओर जाकर टाँड की दराज खींचकर वहाँ से प्रथमोपचार चीजें लेकर मेजर की मरहमपट्टी करने लगता है।) उन सबके उस पार चले जाने तक एक अकेले जवान ने चीनियों को रोक रखा था। उसे बचाने की मैं ने बहुत कोशिश की। लेकिन कामयाब न रहा … | और मुझे लौट जाना पड़ा। मगर इधर तो …..

मेजर :
तुम्हें एक काम सौंपता हूँ विक्टर! … अब कुछ ही देर में चीनियों की फौज बड़ी तदाद में आयेगी। शायद हमें भी चौकी खाली करनी पडेगी। ऊपर से हुक्म है कि बारूद खत्म होते ही चौकी खाली करे। मगर मैं चाहता हूँ कि सब जवान मरते दम तक लड़ते रहें।घायल होकर, लँगडा होकर पेंशन पाने के बदले लड़ते – लड़ते – लड़ते मर जाना ही सिपाही के लिए मुनासिब है। …. लेकिन … लेकिन …. हम इस तरह चौकियाँ खाली क्यों कर रहे हैं … क्यों कर रहे हैं? … यह कैसी मजबूरी है! आखिर ऐसा क्यों हुआ? ….. ओह!
(बाहर गोलियाँ, मोर्टार आदि चलाने की आवाज़ शुरु होती है।)

विक्टर :
शायद आ गये ! …. एक के बाद एक हमला करते रहेंगे ताकि हम, सुस्ता न लें। यही इन चीनियों की स्ट्रेटजी है। …. हाँ, विक्टर ! यहाँ की कोई चीज दुश्मन के हाथ नहीं लगनी चाहिए। तुम सब जला दो और जल्दी पिछली चौकी को इसकी खबर दे दो। : मगर सर ! आप ….. ?

मेजर :
मेरी चिंता मत करो। चौकी की चिंता करो। जवानों की चिंता करो। देश की चिंता करो।

विक्टर :
हाँ सर। आपको हेलिकाप्टर में …..

मेजर :
हेलिकाप्टर लाशों को लादने के लिए नहीं है विक्टर! तुम घायल जवानों को ले जाओ।मैं इसी मिट्टी में, इसी बर्फ में मरना चाहता हूँ। …. आह …. !

विक्टर :
सर! (पास आता है और सीने के घाव पर हाथ रखता है।) मैं आपको लुम्पु के अस्पताल में पहुँचाऊँगा। आप वहाँ ठीक हो जायेंगे।

मेजर :
(मुस्कुराने की चेष्टा करते हुए) अधिक आशावादी होना नहीं विक्टर ! …..

विक्टर :
सर …… ?

मेजर :
मैं चाहता हूँ कि तुम खूब लड़ो, विजयी हो और अच्छी पाओ! सुखी रहो। और उस हसीना के साथ तुम्हारी शादी और … और … (ध्वनि गद्गद् हो जाती है)… और हो सके एक मेरा काम करो ….I)

विक्टर :
(दुःख और कुतूहल से उसकी ओर देखता है।)

मेजर :
हाँ, हो सके तो । हो सके तो …. विक्टर : कहिए, सर !

मेजर :
हो सके तो एक बार मेरे घर जाना! उसे पड़ोसी से … (ध्वनि गद्गद् हो जाती है।)

विक्टर :
(आर्द्र होकर) सर ! यह मेरा पहला कर्तव्य होगा। मेजर : विक्टर, तुम हनिमून के लिए यहीं आना! ….. और मुझे खुशी है कि मैं अपनी ही मिट्टी पर मर रहा हूँ। इन चीनियों की तरह परदेश में नहीं मर रहा हूँ। विक्टर … !

विक्टर :
सर ….. !

मेजर :
अपनी पीढी को यह मालूम हो कि उनके कल के लिए हमने अपने आज की किस तरह कुर्बानी दी। … (लंबी साँस लेकर) एक सिगरेट दो विक्टर। (विक्टर एक सिगरेट उसके मुँह में रखता है और टेबुल से लाईटर लेकर जलाकर सिगरेट के पास ले जाता है। लेकिन आग बुझ जाती है और मेजर के मुँह से सिगरेट नीचे गिर जाता है। उसकी आँखें मुंद गयी है।)

विक्टर : (आर्द्र कंठ से) सर ! … सर! (अपनी टोपी हाथ में लेकर कुछ क्षणों के लिए सर झुकाकर शान्त खडा रहता है।) (बाहर गोलियाँ चलने की आवाज़ तेज होती है। विक्टर पहले बख्शी की लाश को बाहर ले जाता है और मेजर की लाश को भी बाहर ले जाता है। फिर अंदर आकर सब कागज – पत्रों को अपने नैपसैक में भरकर अंदर के कमरे में चला जाता है। वहाँ से लौटकर पं.नेहरु. और डॉ. राधाकृष्णन् की तस्वीरें लेकर तेज़ी से बाहर चला जाता है। अंदर के कमरे में कुछ धधकती – सी चीज नजर आती है।)

स्वराज्य की नींव Summary in English

This lesson is about a one – act play. The characters in the play are Lakshmibai, Juhi, Mundar, Raghunatharao and Tatya Tope.

Rani Lakshmibai of Jhansi was a great patriot. She had war like qualities. She was a clever horse rider and a clever archer. Juhi and Mundar were her maids. Tatya was the chief leader in the kingdom of Jhansi. Raghunatharao was one of the chiefs.

At the outset, battlefield was seen on the stage. An army camp was arranged near the battlefield. Lakshmibai and her maid Juhi donned warrior’s clothes. They were in the tent belonging to Lakshmibai. They were discussing about the war with the British. The British army invaded Jhansi and captured it. Even though the forces of Lakshmibai fought bravely, they could not succeed before the mighty army of the British.

Lakshmibai was upset with this and shared her distress and agony with Juhi. She said, “Queen ! you read the Gita. Why are you desperate ? She comforted Lakshmibai saying not to lose heart. Lakshmibai remembered the words of Baba Gangadas. “So long the untouchability and the differences, between the rich and the poor are not eradicated, and so long the people do not renounce the inclination towards luxuries and so long we do not engage ourselves in the service of mankind, we do not get independence. It can be attained only through service penance and self – sacrifice”.

Lakshmibai was in depression for their soldiers were indisciplined and inexperienced though they were being trained under the leadership of the chief leader like Tatya. Juhi opined that everybody on their side immersed himself in luxuries. Then Mundar, Lakshmibai’s another maid, came there. She told them that Rao saheb, Banda Nawab, Tatya alone immersed themselves in comforts.

Juhi said that she was ready to counter attack the enemy. Mundar also came forward and joined her hands. Then they heard the sounds caused by the explosion of cannons from a long distance. Lakshmibai ordered Juhi to bring Tatya into her presence if her was seen. She was about to go. Then Raghunatharao, one of the chiefs came there and informed Lakshmibai that General Sir Hugh Rose’s army defeated the army of Peshwa in Murar. Lakshmibai commanded him to keep his forces ready. He said that General Rose could not capture the fort of Gwalior. Lakshmibai hoped that Rose could never capture that fort. Raghunatharao said that he would give orders to the marching of soliders. He had come there to inform that matter.

Then Sardar Tayta entered there. Lakshmibai said that she had hopes on him. She questioned him why all that was happening even there were warriors like him on their side. She asked him sarcastically if he had come there losing his way. He was offended and said that he was ready to follow whatever she told him to do. He determined to lead his army and relieve Jhansi. Juhi commended that Tatya was a loyal leader. Then Lakshmibai said they needed patriots who sacrifice everything for their country in that moment. She told him to discard love and affection, and encouraged him to fight for independence.

He showed his readiness for the battle. She told him that in case if they didn’t get victory in the battle, he would take their army and the ammunition from the enemy. She was of opinion that it was her life’s final battle. She had no concern whatever they could get victory or defeat.

Tatya praised her valour and went away. Lakshmibai got ready to go to the battlefield. She said that they would get independence or lay the foundation stones for it.

With this the curtain falls and the play ends.

स्वराज्य की नींव Summary in Telugu

పాత్రలు : (లక్ష్మీబాయి, జూహీ, ముందర్, రఘునాథరావు, తాత్యా, సేనానాయక్)
(స్టేజీ పైన యుద్ధభూమి దృశ్యం గోచరించుచున్నది. సైనిక శిబిరం యుద్ధభూమికి సమీపంలో ఏర్పాటు చేయబడి యున్నది. మహారాణి లక్ష్మీబాయికి చెందిన ఒక గుడారం కన్పించుచున్నది. తెర తెరవగానే మహారాణి లక్ష్మీబాయి తన సఖి (చెలికత్తె / స్నేహితురాలు) జూహీతో ఉత్తేజిత స్థితిలో స్టేజీ పైకి వస్తుంది. ఇరువురూ ఎర్రని దుస్తులు ధరించిన యుద్ధ సైనికుల వేషంలో ఉండిరి.

లక్ష్మీబాయి :
నేను చూస్తూ… చూస్తూ ఉండగానే ఎంతలో ఎంత మార్పు జరిగింది జూహీ? ఝాన్సీ, కలాపీ, గ్వాలియర్ ఎక్కడికి వెళ్ళాయి? కానీ గమ్యం దగ్గరకు వస్తున్నట్లు వచ్చి దూరం వెళ్ళిపోతోంది. స్వరాజ్యం (స్వాతంత్ర్యం) వస్తున్నట్లు కనిపిస్తోంది కానీ రెండోక్షణంలోనే హిమాలయ పర్వతాలు అడ్డగిస్తున్నాయి. దానిని దాటితే మహాసాగరంలోని భయంకరమైన అలలు చెంపదెబ్బ కొడుతున్నాయి. దానినుండి పోరాడి తప్పించుకుంటే నావికులు నిద్రిస్తున్నారు. చూడు జూహీ, ఆ సమాంతర ప్రదేశాన్ని చూడు, ఎలాంటి మంటలు పైకి లేస్తున్నాయి. ఆకాశమంతా నల్లని మేఘాలు కమ్ముకొని ఉన్నాయి. ప్రళయం రాబోతోంది. కానీ రావుసాహెబ్ రక్తమండల ఛాయ (నీడ) లో భోగవిలాసాలతో విశ్రాంతి తీసుకుంటున్నాడు. (ఆవేశంతో ఊగి ఊగి మౌనాన్ని దాలుస్తుంది. జూహీ ఏదో చెప్పాలని నోరు తెరుస్తోంది. కానీ మహారాణి మళ్ళీ మాట్లాడుతుంది) జూహీ, జూహీ, నేను నా ఝాన్సీని ఇవ్వనని ప్రతిజ్ఞ చేశాను. కానీ ఝాన్సీ చేయి జారిపోయింది జూహీ. (మరలా వెంటనే ఉత్తేజంతో) కాదు, కాదు ఝాన్సీ నా చేతుల నుండి చేజారి పోలేదు. నేను నా ఝాన్సీని ఇవ్వను. నేను ఒంటరిగా ఉన్నాను. అయితే ఏమి? నేను ఒంటరిగానే ఝాన్సీని పొంది తీరతాను.

జూహీ :
ఎవరన్నారు మహారాణీ? మీరు ఒంటరివారని?
మీరు గీత చదువుతారు కదా! అయినా ఎందుకింత నిరాశ?

లక్ష్మీబాయి :
నేను నిరాశగా ఏమీ లేను. నాకు తెలుసు. నేను ఝాన్సీని పొందే తీరతాను. నీకు తెలుసు కదా! ఆ రోజున బాబా గంగాదాస్ నాతో ఏమి చెప్పాడో? “ఎప్పటి వరకు మన సమాజంలో అస్పృశ్యత, ఉన్నవారు – లేనివారు (పెద్ద-చిన్న) అనే భేదాలు తొలిగిపోవో ఎప్పటి వరకు విలాస ప్రియత్వం వదలి జన సేవకులం అవ్వమో అప్పటి వరకు మనకు స్వరాజ్యం రాదు, లభించదు. అని కేవలం సేవ, తపస్సు, ఆత్మార్పణంతోనే వస్తుంది.”

జూహీ :
కానీ మహారాణి, ఆయన ఇంకా ‘స్వరాజ్య ప్రాప్తికి మించి స్వరాజ్య స్థాపన కోసం భూమి సిద్ధం కావాలి, స్వరాజ్యపు పునాది రాయిని ఏర్పాటు చేయాలి. విజయం, అపజయం ఈ రెండూ దైవాధీనం. కానీ స్వరాజ్యప్రాప్తి కోసం పునాది రాయిని ఏర్పాటు చేస్తే ఎవరు ఆపగలరు? అది మన హక్కు” – అని కూడా చెప్పారు కదా!

లక్ష్మీబాయి :
నా ప్రియమైన కర్నల్ శాబాష్ , మీతో నేను ఆశించే ఆశ ఇదే. ఏ స్వరాజ్యపు పునాది రాయిని మీరు ఏర్పాటు చేయడానికి వెళుతున్నారో, అది నిశ్చయంగా గొప్పది అవుతోంది. అది నా జీవిత కాలంలో లభిస్తుందా, లభించదా అనే దిగులు, బాధ నాకు లేదు. కానీ నా దుఃఖానికి, దిగులుకు కారణమేమిటంటే మన వద్ద తాత్యా లాంటి సేనాధిపతి ఉన్నాడు. కానీ మన సైన్యంలో క్రమశిక్షణ లేదు. మన దగ్గర గ్వాలియర్ కోట ఉంది. కానీ మనం, ఏమీ చేయలేకపోతున్నాం. ఎందుకని? నీకు తెలుసా జూహీ ఎందుకో ?

జూహీ :
తెలుగు మహారాణి మనం విలాసాలలో మునిగిపోయాం .
(అప్పుడే నవ్వుతూ ముందర్ ప్రవేశిస్తుంది.)

ముందర్ :
మనం విలాసాలలో మునిగిపోయామని ఎవరన్నారు?
విలాసాలలో మునిగింది రావ్ సాహెబ్, బాందా నవాబు సేనాపతి తాత్యా.

జూహీ :
(ఒక్కసారిగా) కాదు, ముందర్. సేనాపతి కాదు.

ముందర్ :
(నవ్వుతుంది) ఓహ్, అర్థమయ్యింది. నీవు ఆయన వైపే ఉంటావు, ఆయన్నే సమర్థిస్తావు.

జూహీ :
(దృఢ స్వరంతో) నేనేమి ఆయన వైపు (పక్షం) ఉండను, కానీ ఏది యదార్థమో దాన్ని సమర్థిస్తా, దాన్ని దాచను. ఆయన (తాత్యా) సర్దార్ రావ్ సాహెబ్ ను తన సర్వస్వంగా భావిస్తారు. దేశం కోసం నేను సర్దారను (తాత్యాను) కూడా వ్యతిరేకిస్తాను. వ్యతిరేకించాను కూడా.

ముందర్ :
(పక పకా నవ్వి) జూహీ నీకు కోపం వచ్చిందా? నా ఉద్దేశ్యం అది కాదు. నేను కేవలం ఏమంటున్నానంటే నీవు నీ స్వామిగా అతనిని (తాత్యాని) అంగీకరించావు. అతడిని (తాత్యా) ఎందుకు ఆపలేకపోతున్నావ్?

లక్ష్మీబాయి :
జూహీ అతనిని ముందర్ ఆపింది. నాకు తెలుసు. రావా సాహెబ్ చెప్పినట్లు తనను (జూహీ) నాట్యం చేయమని తాత్యా చెపితే జూహీ దాన్ని తిరస్కరించింది. ధిక్కరించింది.

జూహీ :
అవును మహారాణీ, నేను స్వరాజ్యం కోసం నాట్యం చేస్తా, దాదాపు నాట్యం చేస్తూనే ఉన్నా. కానీ విలాసంలో మునిగితేలడానికి నా కళను ఎవరి మెడకో ఉరితాడు కానీయను. నాకు అలా ఎవరైతే చేయమని చెబుతారో వారికి ఎదురుదెబ్బ కొట్టగలను.

లక్ష్మీబాయి :
(దీర్ఘ నిట్టూర్పు వదలి) ఎదురుదెబ్బ కొట్టలేవు జూహీ. ఆ నొప్పే మనల్ని గుచ్చుకునేలా చేస్తోంది. ఒకవేళ మనం ఎదురుదెబ్బ కొట్టి వాళ్ళ మదాన్ని అణచినట్లయితే ఇంకా మాటలేమున్నాయి?

జూహీ :
మహారాణి! ఇతరుల మాటలు నాకు అర్థం కావు. నన్ను ఆజ్ఞాపించండి. నేను ఎదురు దాడికి సిద్ధంగా ఉన్నాను.

ముందర్ : నేను కూడా సిద్ధంగా ఉన్నాను.
పదండి మనమందరం వెళ్ళి వారి నిద్రను భంగపరుద్దాం. (వారి పక్కలో బల్లెంలా అవుదాం.)

లక్ష్మీబాయి :
లేదు ముందర్, లేదు. మనం వారికి నిద్రా భంగాన్ని కల్గించలేం. ఇప్పుడు శత్రువుల ఎదురుదెబ్బలే వారి నిద్రను భంగపరిచి మేల్కొనేలా చేస్తాయి.

జూహీ :
శత్రువుల ఎదురుదెబ్బలా? మీరేమి అంటున్నారు?

లక్ష్మీబాయి :
అవును జూహీ, శత్రువుల ఎదురుదెబ్బలు అవిశ్వాసపు కందకాన్ని ఇంకా వెడల్పు చేస్తాయి. నీకు తెలియదా! మనం ఏ దృష్టితో ఒకరినొకరు చూసుకుంటామో? ఏమి ఇలాంటి స్థితిలో నేనేమైనా చెప్పినట్లయితే అనుమానాల మేఘాలు’ ఇంకా దట్టం కావా?

ముందర్ : అవును, మహారాణి నిజమే చెబుతున్నారు. అనుమానాలు, అవిశ్వాసాన్ని పెంపొందిస్తాయి. ఆ అవిశ్వాసం ద్వారా ఉత్పన్నమైన నిరాశను దూరం చేయాలంటే గజ్జెల సవ్వడి ఇంకా ఘల్లుమనాలి. శ్రీఖండం (పానీయం) లడ్డూలపై ప్రాణం వదిలే బ్రాహ్మణుల ఆశీర్వాద స్వరాలు ఇంకా వేగం పుంజుకోవాలి. (ఒక్కసారిగా ఎక్కడో దూరాన ఫిరంగులు పేలుతున్న (మ్రోగుతున్న) శబ్దాలు విన్పిస్తాయి.)

లక్ష్మీబాయి :
జూహీ నీవు తాత్యాను వెతికినట్లయితే (నీకు తాత్యా కన్పించినట్లయితే) వెంటనే అతనిని ఇక్కడకు రమ్మని చెప్పు.

జూహీ :
ఎందుకు వెతకను? మీ ఆజ్ఞ అయితే అతనిని పాతాళంలో ఉన్నా లాక్కుని వస్తాను. (వెళ్ళడానికి సిద్ధపడుతుంది. అప్పుడే రఘునాథరావు వేగంగా లోపలికి వస్తాడు.)

రఘునాథరావు :
మహారాణీ, మీరు విన్నారా?

లక్ష్మీబాయి :
ఏమిటది రఘునాథ్?

రఘునాథ్ రావ్ :
మహారాణి, జనరల్ రోజ్ సైన్యం మురార్ లో పేశ్వా సైన్యాన్ని ఓడించింది.

జూహీ :
(వణికిపోతూ) ఏమిటి పేశ్వా సైన్యం ఓడిపోయిందా?

లక్ష్మీబాయి :
పేర్వా సైన్యం ఓడిపోయింది. మంచి పనే జరిగింది. ఇప్పుడు పేళ్వి కళ్ళు తెరచుకుంటాయి. రఘునాథ్ మీ సైన్యాన్ని సిద్ధంగా ఉండమని ఆజ్ఞాపించు. రోజ్ గ్వాలియర్ కోటను స్వాధీనం చేసుకోలేడు.

రఘునాథ్ :
నాకు తెలుసు. అతడు ఎప్పటికీ స్వాధీనం చేసుకోలేడు. నేను ఇప్పుడే సైనికులకు మార్చింగ్ చేయడానికి ఆదేశాలిస్తాను. కేవలం మీకు సూచన ఇవ్వడానికే ఇక్కడకు వచ్చాను. (వెళ్ళిపోతాడు)

లక్ష్మీబాయి :
జూహీ, నీవు కూడా వెళ్ళు. (ఒకసారి బయటకు చూసి) ఆగు. బహుశా సేనాపతి తాత్యా ఇటే వస్తున్నాడు.

జూహీ :
(బయటకు చూసి) అవును ఆయన సర్దార్ తాత్యానే… (సర్దార్ తాత్యా ప్రవేశిస్తాడు. )

లక్ష్మీబాయి :
చెప్పండి, సర్దార్ తాత్యా, ఈ రోజు మీరు ఇలా దారి తప్పి వచ్చినట్లున్నారే?

తాత్యా :
మహారాణీ, నేను ఎవరికైనా సర్దారను కావచ్చు కానీ మీకు మాత్రము సేవకుణ్ణి.

లక్ష్మీబాయి :
(వ్యంగ్యంగా) ఇంత గొప్ప సేనాపతి. ఒక స్త్రీ ముందు తలవంచుకోవటానికి సిగ్గుగా లేదు? సరే. ఆ విషయం వదిలివేయి. అది నీ వినయం అనుకుంటా. కానీ ఆ ఫిరంగుల శబ్దము ఎందుకు, ఎక్కడ నుండి వినిపిస్తున్నది? ఏమి ఉత్సవం జరుపుకుంటున్నారు? బహుశా బట్రాజులకు జాగీరాలు పంపకం ఇంకా అవ్వలేదా?

తాత్యా :
మహారాణీ, మీకు మమ్మల్ని సిగ్గుపడేలా చేసే అధికారం ఉంది. మేము దానికి యోగ్యులమే. కానీ ఏదైతే జరుగుతూ ఉందో, అది మీకు తెలుసు కూడా.

లక్ష్మీబాయి :
బహుశా బ్రాహ్మణుల భోజనం సందర్భంగా ఈ ఫిరంగులు పేల్చుతున్నట్లున్నారు. శ్రీఖండం మరియు లడ్డూల కోసం నెయ్యి, పంచదారలకు ఏమీ కొరత లేదు కదా!

జూహీ :
మహారాణీ, ఈసారికి ఇతనిని క్షమించండి.

తాత్యా :
(విసిగిపోయి) మహారాణీ మీరు ఈ విధంగా ఎప్పటి వరకు నన్ను విమర్శిస్తుంటారు?

లక్ష్మీబాయి :
అయితే, నేను కూడా సిద్ధమే. తాత్యా నీ మీద నాకు ఎన్నో ఆశలున్నాయి. నీవు ఉండి కూడా ఇలా ఎందుకు జరుగుతోంది ?

జూహీ :
మహారాణీ, ఈయన స్వామి భక్తుడు.

లక్ష్మీబాయి :
కానీ, ఈ రోజు మనకు కావలసినది దేశభక్తులు. జాగ్రత్త. సరే ఇప్పటికి నష్టపోయింది ఏమీ లేదు. ఇప్పుడు కూడా మనం చాలానే చేయవచ్చు.

తాత్యా :
అందుకే కదా నేనే వచ్చింది మహారాణీ! మీరేది చెబితే నేను అదే చేస్తా. మీరు ఏ ప్రణాళికలు సిద్ధం చేస్తే నేను వాటినే అనుసరిస్తా.

లక్ష్మీబాయి :
సరే, వెళ్ళు కత్తులను సవరించుకో. గజ్జెల సవ్వడుల స్థానంలో ఫిరంగుల గర్జనను వినిపించాలి. మరచిపో అభిమానం – అనురాగాలను. గుర్తుంచుకో మనం స్వరాజ్యాన్ని పొందాలి. మనం రణ భూమిలో చావుతో…

తాత్యా :
మహారాణీ, తమకు జయం కలుగుగాక. నేను యుద్ధానికి సిద్ధపడి వచ్చాను.

లక్ష్మీబాయి :
తెలుసు. కానీ సేనాపతి, ఈసారి మనకు దుర్భాగ్యం దాపురించి విజయం లభించకపోయినట్లయితే ఒక్కటి గుర్తుంచుకో నీవు మన సైన్యాన్ని, యుద్ధ సామగ్రిని రెండింటిని చుట్టుముట్టిన శత్రువుల నుండి తీసుకుని వెళ్ళిపోవాలి.

తాత్యా :
అలాగే మహారాణి.

లక్ష్మీబాయి :
తాత్యా, ఇది నా జీవిత అంతిమ యుద్ధమని నా మనస్సు చెబుతోంది. విజయమో, అపజయమో నాకు ఏ విషయానికి దిగులు లేదు.
మన వీరత్వానికి కళంకం రాకూడదనే నా దిగులు, ఆలోచన.

తాత్యా :
మహారాణీ వీరత్వం మిమ్మల్ని పొంది ధన్యమైనది. మీరుండగా కళంకం మన ఛాయ (నీడ) ను కూడా తాకలేదు. ఆజ్ఞాపించండి. ప్రణామములు.

లక్ష్మీబాయి :
నమస్కారాలు తాత్యా, నేను సరాసరి యుద్ధ భూమికి వెళ్ళుతున్నాను. ఆలస్యం చేయకు. (తాత్యా వెళ్ళిపోతాడు.)

ముందర్ :
మహారాణీ, నేను ఈ రోజంతా మీతోనే ఉంటాను.

జూహీ :
నేను ఫిరంగిశాలను పర్యవేక్షిస్తాను.

లక్ష్మీబాయి :
మనందరం కలిసి స్వరాజ్యాన్ని పొందుదాము లేదంటే స్వరాజ్య పునాది రాళ్ళను ఏర్పాటు చేద్దాం.
(తెర పడుతుంది. నాటకం సమాప్తమగుతుంది. )

अभिव्यक्ति-सृजनात्मकता

2 Marks Questions and Answers

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो या तीन वाक्यों में लिखिए।

प्रश्न 1.
लक्ष्मीबाई के अनुसार स्वाराज्य की स्थापना कैसे हो सकती हैं?
उत्तर:
लक्ष्मीबाई के अनुसार स्वराज्य की स्थापना के लिए विलासिता को छोड़ देना चाहिए।
छुआछूत और ऊँच – नीच के भेदों को भूलकर जनसेवक बनना है।
* सेवा, तपस्या और बलिदान से स्वराज्य पा सकते हैं।
निराशा छोड़कर आगे बढ़ना चाहिए। अपने को समर्पण करना चाहिए।

प्रश्न 2.
महारानी लक्ष्मीबाई को किस बात का दुःख था ?
उत्तर:

• महारानी लक्ष्मीबाई देश की आजादी के लिए लड़ रही थी।
• सेना में अनुशासन हीनता, विलास प्रियता आदि देखकर वह चिंतित थी।
• स्वामी भक्ति का लोप, ऊँच – नीच का भेद – भाव समाज में व्याप्त था।
• इस कारणों से महारानी लक्ष्मीबाई दुःखी थी।

प्रश्न 3.
पाठ के आधार पर “स्वराज्य की नींव” का अर्थ बताइये।
उत्तर:
स्वतंत्रता प्राप्ति के लिए लड़ना, अपने आप को तैयार रखना ही स्वराज्य की नींव रखना है। रानी लक्षमीबाई ने इस के लिए प्रयास किया था। अनुशासन युक्त सेना तैयार करने का प्रयास किया। समाज में छुआ – छूत और ऊँच नीच का भेद मिटाने की कोशिश की। विलास प्रियता को छोड़कर देश सेवा में निमग्न हो गयी।

प्रश्न 4.
स्वराज्य की नींव का अर्थ अपने शब्दों में बताइए ।
उत्तर:
स्वराज्य का नींव का अर्थ भारत को आज़ाद कराना है। उस समय भारत अँग्रेज़ों का गुलाम था। झाँसी की रानी लक्ष्मीबाई ने प्रथम स्वतंत्रता संग्राम का नेतृत्व किया। अतः उन्होंने स्वराज्य प्राप्त करने के युद्ध की नींव रखी। स्वराज्य का मतलब है स्वयं द्वारा स्वयं के नियम बनाकर उसके अनुसार काम करना।

प्रश्न 5.
लक्ष्मीबाई की दृष्टि में मातृभूमि का क्या महत्व है?
उत्तर:
लक्ष्मीबाई मातृभूमि को माता के समान मानती हैं। वे मातृभूमि को अंग्रेजों के हाथों अपवित्र नहीं होने देना चाहतीं। वे भारत माता को गुलाम होते नहीं देख सकती। वे यहाँ के समाज में फैले भेदभाव को भी दूर करना चाहती हैं। इसी कारण वे मातृभूमि की स्वतंत्रता के लिए लड़ते हुए अपने प्राण त्याग दिये।

प्रश्न 6.
बाबा गंगादास कौन थे ? उन्होंने लक्ष्मीबाई से क्या कहा था?
उत्तर:
बाबा गंगादास रानी लक्ष्मीबाई के गुरु थे। उन्होंने उनसे कहा था कि जब तक हमारे समाज में छुआछूत और ऊँच-नीच का भेद नहीं मिट जाता, जब तक हम विलासप्रियता को छोड़कर जनसेवक नहीं बन जाते, तब तक स्वराज्य नहीं मिल सकता। वह मिल सकता है केवल सेवा, तपस्या और बलिदान से।

प्रश्न 7.
लक्ष्मीबाई को कौन सी चिंता सताती थी?
उत्तर:
लक्ष्मीबाई को चिंता सता रही थी कि कहीं उनकी वीरता कलंकित न होने पाये। उन्हें पता था कि वह युद्ध में जीत नहीं पाएँगी। लेकिन वह मरकर भी स्वराज्य की नींव का पत्थर बनना चाहती थीं। लेकिन उनके साथी रावसाहब इत्यादि विलासिता में डूबे थे। रावसाहब के सेनापति तात्या भी उनका साथ दे रहे थे। इस कारण रानी को चिंता थी कि उनकी वीरता कहीं कलंकित न होने पाये।

प्रश्न 8.
तात्या कौन थे, उनसे लक्ष्मीबाई क्यों नाराज़ थीं?
उत्तर:
तात्या लक्ष्मीबाई की सेना के सेनापति थे। लेकिन वे रावसाहब को अपना स्वामी मानते थे। राव साहब युद्ध की घड़ी में भी विलासिता में डूबे थे। तात्या भी उनका साथ दे रहे थे। इसलिए लक्ष्मीबाई तात्या से नाराज थीं।

प्रश्न 9.
लक्ष्मीबाई की सहेलियाँ कौन थीं? उनके बारे में दो वाक्य लिखिए ।
उत्तर:
लक्ष्मीबाई की सहेलियाँ जूही और मुंदर थीं। वे भी उनके साथ युद्ध करने आई थीं। वे बहादुर थीं। वे रानी लक्ष्मीबाई का साहस बढ़ा रही थीं। जूही एक नृत्यांगना थी। वह तात्या से प्रेम करती थी। मुंदर एक वीरांगना थी। वह भी निडर होकर अंग्रेज़ों से लोहा लेने आई थी।

प्रश्न 10.
बाबा गंगादास के अनुसार स्वराज्य की प्राप्ति कब होगी?
उत्तर:
बाबा गंगादास का कहना था कि स्वराज्य की प्राप्ति वास्तव में तब होगी जब हमारे समाज से भेदभाव मिट जायेगा। उन्होंने कहा था कि जब तक हमारे समाज में छुआछूत और ऊँच-नीच का भेद नहीं मिट जाता, जब तक हम विलासप्रियता को छोड़कर जनसेवक नहीं बन जाते, तब तक स्वराज्य नहीं मिल सकता। वह मिल सकता है केवल सेवा, तपस्या और बलिदान से।

प्रश्न 11.
विलासिता में कौन डूबे हुए थे?
उत्तर:
विलासिता में राव साहब, बाँदा के नवाब और तात्या डूबे हुए थे। युद्धभूमि की चिंता छोड़कर वे नृत्य और मदिरा का आनंद ले रहे थे। इसी कारण रानी लक्ष्मीबाई उनसे नाराज़ थीं।

प्रश्न 12.
लक्ष्मीबाई और उनके साथी स्वराज्य की नींव क्यों बनना चाहती थीं?
उत्तर:
लक्ष्मीबाई और उनकी साथी मातृभूमि को माता के समान मानती थीं। वे मातृभूमि को अंग्रेजों के हाथों अपवित्र नहीं होने देना चाहती थीं। वे भारत माता को गुलाम होते नहीं देख सकती थीं। उन्हें पता था कि उनकी मृत्यु के बाद भारत के लोग अंग्रेज़ों से लड़ने के लिए प्रेरित होंगे। वे जाग जाएँगे। इसलिए वे स्वराज्य की नींव बनना चाहती थीं।

अभिव्यक्ति-सृजनात्मकता

4 Marks Questions and Answers

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर छह पंक्तियों में लिखिए।

प्रश्न 1.
मंजिल है कि पास आकर भी हर बार दूर चली जाती है – महारानी लक्ष्मीबाई ने ऐसा क्यों कहा होगा?
उत्तर:
मंजिल है कि पास आकर भी हर बार दूर चली जाती है – महारानी लक्ष्मीबाई ने निम्नलिखित कारणों से ऐसा कहा होगा । लक्ष्मीबाई स्वराज्य की प्राप्ति के लिए खूब कोशिश कर रही थी। लेकिन उनको मार्ग पर बहुत कष्ट आ रहे थे। उन कष्टों को झेलकर आयी तो इधर सेनापति विलासिता में डूबे हुए थे। उनको स्वराज्य प्राप्त होने की आशा मिलती थी, दूसरे ही क्षण में मार्ग में हिमालय पहाड अड जाता था। लक्ष्मीबाई हिमालय रूपी कष्ट को पार करती थी तो महासागर भयानक लहरों से टकराते हुए सामने आती थी। लक्ष्मीबाई उन लहरों को भी रोकती तो यहाँ सेनापति तात्या विलासिता में डूबकर सो रहा था, जैसे कष्टों के समय में नाविक सो रहा था। कष्ट समय में नाविक सोता तो नाव डूब जाता है। लक्ष्मीबाई को ही इनको संभालना पडता है।

प्रश्न 2.
लक्ष्मीबाई के जीवन से हमें क्या संदेश मिलता है?
उत्तर:

• लक्ष्मीबाई के जीवन से हमें ये संदेश मिलते हैं –
• हर एक नागरिक को देश – प्रेम तथा देश – भक्ति के साथ रहना चाहिए।
• हर एक को विलासिता से दूर रहना चाहिए। देश के लिए मर मिटना चाहिए।
• छुआछूत और ऊँच – नीच के भेदों को भूलकर जन सेवक बनना चाहिए।
• सेवा, तपस्या और बलिदान आदि गुणों से ओतप्रोत होना चाहिए।
• अबला हमेशा अबला नहीं आवश्यकता पड़ने पर वह सबला भी बन सकती है।
• हर एक को स्वराज्य की नींव का पत्थर बनना चाहिए।

प्रश्न 3.
“स्वराज्य की नींव एकाकी को दृष्टि में रखकर रानी लक्ष्मीबाई के त्याग और बलिदान पर प्रकाश डालिए।
उत्तर:
रानी लक्ष्मीबाई कहती हैं कि जीत हो या हार, मुझे किसी बात की चिंता नहीं। चिंता केवल इस बात की है, हमारी वीरता कलंकित न होने पाये। हम सब मिलकर या तो स्वराज्य प्राप्त करके रहेंगे या स्वराज्य की नींव का पत्थर बनेंगे। इन पंक्तियों में रानी लक्ष्मीबाई की स्वतंत्रता की तड़प स्पष्ट दिखाई देती है। लेकिन साथ ही वह एक ऐसे स्वतंत्र भारत की कल्पना करती थीं जहाँ समाज में भेदभाव न हो। लक्ष्मीबाई मातृभूमि को माता के समान मानती हैं। वे मातृभूमि को अंग्रेजों के हाथों अपवित्र नहीं होने देना चाहतीं। वे भारत माता को गुलाम होते नहीं देख सकतीं। इसी कारण उन्हें मातृभूमि की स्वतंत्रता के लिए लड़ते हुए अपने प्राण त्याग दिये।

प्रश्न 4.
स्वतंत्रता की प्राप्ति के लिए लक्ष्मीबाई तरसती थी, पठित पाठ के आधार पर स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
रानी लक्ष्मीबाई कहती हैं कि जीत हो या हार, मुझे किसी बात की चिंता नहीं। चिंता केवल इस बात की है, हमारी वीरता कलंकित न होने पाये। हम सब मिलकर या तो स्वराज्य प्राप्त करके रहेंगे या स्वराज्य की नींव का पत्थर बनेंगे। इन पंक्तियों में रानी लक्ष्मीबाई की स्वतंत्रता की तड़प स्पष्ट दिखाई देती है। लेकिन साथ ही वह एक ऐसे स्वतंत्र भारत की कल्पना करती थीं जहाँ समाज में भेदभाव न हो। लक्ष्मीबाई मातृभूमि को माता के समान मानती हैं। वे मातृभूमि को अंग्रेजों के हाथों अपवित्र नहीं होने देना चाहतीं। वे भारत माता को गुलाम होते नहीं देख सकतीं। इसी कारण उन्हें मातृभूमि की स्वतंत्रता के लिए लड़ते हुए अपने प्राण त्याग दिये।

प्रश्न 5.
रानी लक्ष्मीबाई का जीवन नारी जगत के लिए प्रेरणादायक है । स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
लक्ष्मीबाई का जीवन नारी जगत के लिए प्रेरणादायक है । क्योंकि नारी को अबला समझा जाता है। रानी लक्ष्मीबाई ने प्रथम स्वतंत्रता संग्राम का नेतृत्व करके यह सिद्ध कर दिया कि नारी अबला नहीं सबला है। इसी प्रकार हमारी महिला बहनों और माताओं को भी स्वयं को कमज़ोर नहीं समझना चाहिए। उन्हें घर और परिवार मात्र में कैद नहीं रहना चाहिए। उन्हें भी अपने अस्तित्व का विकास करना चाहिए। समाज में नाम कमाने का प्रयास करना चाहिए।

प्रश्न 6.
महारानी लक्ष्मीबाई का कौनसा कथन तुम्हें अच्छा लगा ? क्यों ?
उत्तर:
महारानी लक्ष्मीबाई के स्वराज्य से संबंधित यह विवरण मुझे बहुत अच्छा लगा क्यों कि वह तात्या से इस प्रकार कहती है – “मेरा मन कहता है कि यह मेरे जीवन का अंतिम युद्ध है। जीत हो या हार, मुझे किसी बात की चिंता नहीं। चिंता केवल इस बात की है, हमारी वीरता कलंकित न होने पाये। क्योंकि इसमें लक्ष्मीबाई की वीरता का परिचय हमें मिलता है। वह यह चाहती है कि युद्ध में हार मिलने पर भी उसकी वीरता को कलंक न मिलने की आशंका प्रकट करती है। इसीलिए मुझे यह कथन बहुत अच्छा लगा।

अभिव्यक्ति-सृजनात्मकता

8 Marks Questions and Answers

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर 8-10 पंक्तियों में लिखिए।

प्रश्न 1.
स्वतंत्रता आन्दोलन की नींव रखने में झाँसी की रानी लक्ष्मीबाई सफल हुई – इस पर व्याख्या कीजिए।
उत्तर:
पाठ का नाम : “स्वराज्य की नींव”
लेखक का नाम : “विष्णु प्रभाकर”

• लक्ष्मीबाई बडी वीरांगना है।
• उसने यह साबित किया कि अबला हमेशा अबला नहीं रहती । आवश्यकता पड़ने पर वह सबला भी बन सकती है।
• उसने झाँसी की स्वतंत्रता तथा स्वराज्य के लिए अंग्रेज़ी सरकार का बड़ी वीरता के साथ सामना किया।
• उसने झाँसी, कालपी और ग्वालियर के लिए युद्ध किया। वह नूपुरों की झंकार के स्थान पर तोपों का गर्जन सुनना चाहती थीं।
• अबला होने पर भी तलवार हाथ में लेकर युद्ध करती रही ।
• लक्ष्मीबाई सेवा, बलिदान और तपस्या की देवी है।
• रण – भूमि में अपनी जान की बलि देकर स्वतंत्रता की सच्ची आधारशिला बनी।
• स्वराज्य को प्राप्त करने के लिए अपनी बलि देकर भी आनेवाली पीढी के लिए मार्ग दिखाना और प्रेरणा देना ही उसका मुख्य लक्ष्य रहा।
• उनकी बातों से प्रेरित होकर तात्या, नाना साहेब, मुंदर, जूही तथा देश की जनता भी स्वराज्य की प्राप्ति के लिए मर मिटने तैयार हुये।
• इसलिए हम कह सकते हैं कि स्वतंत्रता आन्दोलन की नींव रखने में झाँसी की रानी लक्ष्मीबाई सफल हुई।

प्रश्न 2.
महारानी लक्ष्मीबाई वीरता की प्रतिमूर्ति है। स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
शीर्षक का नाम : “स्वराज्य की नींव”
कवि का नाम : “विष्णु प्रभाकर” * लक्ष्मीबाई बडी वीरांगना है।

• उसने यह साबित किया कि अबला हमेशा अबला नहीं रहती। आवश्यकता पड़ने पर वह सबला भी बन सकती है।
• उसने झाँसी की स्वतंत्रता तथा स्वराज्य के लिए अंग्रेज़ी सरकार का बड़ी वीरता के साथ सामना
• किया। उसने झाँसी, कालपी और ग्वालियर के लिए युद्ध किया।
• वह नूपुरों की झंकार के स्थान पर तोपों का गर्जन सुनना चाहती थी।
• अबला होने पर तलवार हाथ में लेकर युद्ध करती रही।
• लक्ष्मीबाई सेवा, बलिदान और तपस्या की देवी है।
• रण – भूमि में अपनी जान की बलि देकर स्वतंत्रता की सच्ची आधारशिला बनी।
• स्वराज्य को प्राप्त करने के लिए अपनी बलि देकर भी आनेवाली पीढ़ी के लिए मार्ग दिखाना और प्रेरणा देना ही उसका मुख्य लक्ष्य रहा।
• इसलिए हम कह सकते हैं कि महारानी लक्ष्मीबाई वीरता की प्रतिमूर्ति है।

प्रश्न 3.
‘स्वराज्य की नींव एकांकी की ऐतिहासिकता अपने शब्दों में लिखिए।
उत्तर:

• झाँसी पर अंग्रेजी लोग अपना अधिकार रखना चाहते थे।
• सामाजिक, राजनैतिक और आर्थिक परिस्थितियों का पतन हुआ था। * राजा विलास प्रिय थे।
• राजाओं में एकता नहीं थी।
• स्वतंत्रता के लिए संघर्षमय वातावरण था।
• स्त्रियों की सेना बनाकर झाँसी लक्ष्मीबाई युद्ध के लिए प्रयत्न कर रही थी।
• लक्ष्मीबाई स्वराज्य की नींव डालना चाहती थी।
• लक्ष्मीबाई अंग्रेजों से कहती है कि मैं अपनी झाँसी कभी नहीं दूंगी।
• झाँसी 1857 के विद्रोह का एक प्रमुख केंद्र बन गया था।
• झाँसी की सुरक्षा के लिए लक्ष्मीबाई ने युद्ध करना शुरू कर दिया।
• 18 जून 1858 को लक्ष्मीबाई ने वीरगति प्राप्त की।

प्रश्न 4.
विष्णु प्रभाकर की एकांकी का शीर्षक ‘स्वराज्य की नींव’ क्यों रखा गया होगा?
उत्तर:
सन् सत्तावन के समय भारत देश पर अंग्रेज़ों का शासन रहा था। अंग्रेज़ लोग भारत के सभी प्रांतों पर आक्रमण कर रहे थे। लक्ष्मीबाई झांसी की रानी थी। अंग्रेज़ लोग झांसी को भी अपने वश करने युद्ध कर रहे थे। बाबा गंगादास, लक्ष्मीबाई से कहते हैं कि स्वराज्य प्राप्त करने के लिए सभी भारतवासी अपनी विलासिता को छोड़कर जन सेवक बनना है। स्वराज्य की प्राप्ति से उत्तम है स्वराज्य की स्थापना के लिए भूमि तैयार करना हर एक को स्वराज्य की नींव का पत्थर बनना है। इसका अर्थ है सब लोगों में स्वराज्य प्राप्ति की इच्छा होनी चाहिए। नींव के पत्थर बनने से कोई नहीं रोक सकते हैं। यह सब का अधिकार है। इसी आशय पर जोर देते इस एकांकी का शीर्षक ” स्वराज्य की नींव रखा होगा।

प्रश्न 5.
“स्वराज्य की नींव एकांकी के आधार पर लक्ष्मीबाई का चरित्र-चित्रण कीजिए।
उत्तर:
‘स्वराज्य की नींव’ के एकांकीकार श्री विष्णु प्रभाकर जी हैं। इनका जन्म सन् 1912 में हुआ। भारत सरकार ने इन्हें “पद्म भूषण” सम्मान से सम्मानित किया है।

• प्रस्तुत एकांकी प्रथम स्वतंत्रता संग्राम पर आधारित है। इसमें महारानी लक्ष्मीबाई की वीरता की गाथा है। जिन्होंने स्वराज्य की नींव डाली।
• वीरांगना लक्ष्मीबाई एक साहसी, कर्मपरायण, देश प्रेमी नारी थी। उसने अंग्रेजों की नींद हराम कर दी थी।
• वह अंग्रेजों की कूट नीति को सफ़ल नहीं होने दे रही थी। वह नूपुरों की झंकार की अपेक्षा तोपों की गर्जना सुनना चाहती थी।
• उन्होंने यह सिद्ध कर दिखाया था कि आवश्यकता पड़ने पर अबला भी सबला बन सकती है।
• अंग्रेजी, झाँसी, कालपी, ग्वालियर आदि राज्यों को हस्तगत कर लेना चाहते थे। लेकिन रानी
  लक्ष्मीबाई ने इसका डटकर विरोध किया। राज्य में ऊँच – नीच और छुआछूत की भावनाओं को मिटाना, सेवा, तपस्या बलिदान से स्वराज्य प्राप्त करने के हर संभव प्रयास किये।
• राज्य में अनुशासन युक्त सेना तैयार की। साथ ही आवश्यक योजनाएँ बनाकर अमल में लाया। युद्ध के लिए आवश्यक सामग्री संचित की। ।
• अंग्रेजों से वीरतापूर्वक युद्ध करते हुये वीरगति को प्राप्त कर ली।
• इस प्रकार हम कह सकते हैं कि वीरांगना लक्ष्मीबाई देशभक्ति की एक अद्भुत मिसाल थी और यह सिद्ध किया कि लक्ष्मीबाई ने सच्चे अर्थों में स्वतंत्रता की नींव रखी थी।

AP State Board Syllabus AP SSC 10th Class Hindi Textbook Solutions Chapter 4 कण-कण का अधिकारी Textbook Questions and Answers.

AP State Syllabus SSC 10th Class Hindi Solutions Chapter 4 कण-कण का अधिकारी

10th Class Hindi Chapter 4 कण-कण का अधिकारी Textbook Questions and Answers

InText Questions (Textbook Page No. 19)

प्रश्न 1.
गाँधीजी क्या – क्या करते थे ?
उत्तर:
गाँधीजी अपने आश्रम में सूत कातते थे। कपडे बुनते थे। अनाज के कंकर चुनते थे और चक्की पीसते थे।

प्रश्न 2.
गाँधीजी के अनुसार पूजनीय क्या है ?
उत्तर:
गाँधीजी के अनुसार श्रम ही पूजनीय है।

प्रश्न 3.
हमारे जीवन में श्रम का क्या महत्व है?
उत्तर:
हमारे (मानव) जीवन में श्रम का बहुत बड़ा महत्व है। श्रम ही सफलता की कुंजी है। सफलता हासिल करने और सुखमय जीवन बिताने श्रम ही एकमात्र आधार है। श्रम करने से ही सभी काम संपन्न होते हैं।

InText Questions (Textbook Page No. 20)

प्रश्न 1.
भाग्यवाद का छल क्या है?
उत्तर:
दूसरों की संपत्ति को अपना भाग्य समझकर भोगना भाग्यवाद का छल है। भाग्यवाद के नाम पर धोखे बाज श्रम धन भोगते हैं। वे उसे छल से भोगते हैं।

प्रश्न 2.
नर समाज का भाग्य क्या है?
उत्तर:
श्रम करने का महान गुण और भुजबल ही नर समाज का भाग्य है। नर समाज का भाग्य श्रम और भुजबल है।

प्रश्न 3.
श्रमिक के सम्मुख क्या – क्या झुके हैं?
उत्तर:
पृथ्वी पर श्रमिक का ही महत्वपूर्ण स्थान है। इस महान श्रमिक के सम्मुख सारीधरती और आसमान नतमस्तक हुए हैं।

प्रश्न 4.
श्रम जल किसने दिया?
उत्तर:
श्रम जल श्रमिक ने दिया।

प्रश्न 5.
मनुष्य का धन क्या है?
उत्तर:
प्रकृति में रखी हुई सारी संपत्ति मनुष्य का धन है।

प्रश्न 6.
कण – कण का अधिकारी कौन है?
उत्तर:

• नर – समाज का भाग्य श्रम है। अर्थात् भुज बल है।
• जो श्रम करता है वहीं कण – कण का अधिकारी है।
• श्रम के हासिल पर जो जीता है वहीं कण – कण का अधिकारी है।

अर्थव्राह्यता-प्रतिक्रिया

अ) प्रश्नों के उत्तर दीजिए।

प्रश्न 1.
भाग्य और कर्म में आप किसे श्रेष्ठ मानते हैं? क्यों?
उत्तर:
भाग्य और कर्म में मैं कर्म को ही श्रेष्ठ मानता हूँ। क्योंकि भाग्य पर कोई भरोसा नहीं है। भाग्य से आलसी बनजाते। असफल रहजाते। उससे कुछ भी हो सकता है। कर्म (श्रम) तो सफलता पाने का एकमात्र साधन है। इसका फल सदा अच्छा और सुखदायी ही होता है। श्रम करनेवाला कभी हारता नहीं है। लक्ष्य प्राप्ति अवश्य होती है। श्रम से ही संपत्ति, सुख, यश, स्वावलंबन, संतुष्टि, आत्मतृप्ति आदि ज़रूर प्राप्त होते हैं। कर्मशील व्यक्ति कभी किसी की परवाह भी नहीं करता है।

प्रश्न 2.
श्रम के बल पर हम क्या – क्या हासिल कर सकते हैं?
उत्तर:
मानव जीवन में श्रम का ही महत्व अधिक है। श्रम से ही हम इच्छित फल प्राप्त कर सकते हैं। भाग्य की
अपेक्षा श्रम के बल पर जीत, सफलता, सुख,चैन, ओहदा, संपत्ति, यश आदि हासिल कर सकते हैं। असंभव को भी संभव बनाकर विजय हासिल कर सकते हैं। अपना लक्ष्य प्राप्त कर सकते हैं। जीवन को
उज्ज्वल बना सकते हैं।

आ) कविता पढकर नीचे दिये गये प्रश्नों के उत्तर लिखिए।

प्रश्न 1.
इस कविता के कवि कौन हैं?
उत्तर:
इस कविता (कण – कण का अधिकारी) के कवि हैं डॉ. रामधारी सिंह दिनकर।

प्रश्न 2.
कविता का यह अंश किस काव्य से लिया गया है?
उत्तर:
कविता का यह अंश “कुरुक्षेत्र” काव्य के सप्तम सर्ग से लिया गया है।

प्रश्न 3.
सबसे पहले सुख पाने का अधिकार किसे है? ।
उत्तर:
खूब श्रम करनेवाले श्रमिक को ही सब से पहले सुख पाने का अधिकार है।

प्रश्न 4.
कण – कण का अधिकारी किन्हें कहा गया है और क्यों ? ।
उत्तर:
श्रम के बल पर मानव सब कुछ हासिल कर सकता है। श्रम (मेहनत) करनेवाले के लिए असंभव कुछ भी नहीं है। प्रकृति के कण – कण के पीछे उसी का श्रम है। भाग्य पर भरोसा न करके अपने श्रम पर ही वह निर्भर रहता है। अतः मेहनत (श्रम) करनेवालों को ही कण – कण का अधिकारी कहा गया है और यह सच ही है।

इ) निम्नलिखित भाव से संबंधित कविता की पंक्तियाँ चुनकर लिखिए।

प्रश्न 1.
धरती और आकाश इसके सामने नतमस्तक होते हैं।
उत्तर:
जिसके सम्मुख झुकी हुई,
पृथ्वी, विनीत नभ – तल है।

प्रश्न 2.
प्रकृति में उपलब्ध सारे संसाधन मानव मात्र के हैं।
उत्तर:
जो कुछ न्यस्त प्रकृति में है,
वह मनुज मात्र का धन है

ई) नीचे दिया गया पद्यांश पढ़िए । प्रश्नों के उत्तर दीजिए।

क़दम – क़दम बढ़ाए जा, सफलता तू पाये जा,
ये भाग्य है तुम्हारा, तू कर्म से बनाये जा,
निगाहें रखो लक्ष्य पर, कठिन नहीं ये सफ़र,
ये जन्म है तुम्हारा, तू सार्थक बनाये जा।

प्रश्न 1.
कवि के अनुसार सफलता किस प्रकार प्राप्त हो सकती है?
उत्तर:
कवि के अनुसार सफलता, मिलजुलकर आगे बढते हुए श्रम करने से ही सफलता प्राप्त हो सकती है।

प्रश्न 2.
हमारा सफ़र कब सरल बन सकता है?
उत्तर:
लक्ष्य पर निगाहें रखकर आगे बढने पर हमारा सफर सरल बन सकता है।

प्रश्न 3.
इस कविता के लिए उचित शीर्षक दीजिए।
उत्तर:
“कर्म का महत्त्व” इस कविता के लिए उचित शीर्षक है।

अभिव्यक्ति – सृजनात्मकता

अ) इन प्रश्नों के उत्तर तीन-चार पंक्तियों में लिखिए।

प्रश्न 1.
कवि मेहनत करनेवालों को सदा आगे रखने की बात क्यों कर रहे हैं?
उत्तर:
कवि दिनकर जी मनुष्य के श्रम का समर्थन करते हैं। वे स्पष्ट करना चाहते हैं कि प्रकृति कभी भी भाग्यवाद के सामने नहीं झुकती है। आलसी लोग ही भाग्यवाद पर विश्वास रखते हैं। परिश्रमी लोग अपने माथे के पसीने से सब कुछ हासिल कर सकते हैं। काल्पनिक जगत का साकार देनेवाला वही है। उनके सामने पृथ्वी, आकाश, पाताल तक झुक जाते हैं । अतः श्रम करनेवालों को ही सुख भोगने का मौका मिले। सुख भोगने का अधिकार भी उन्हीं को है। विजीत प्रकृति में स्थित कण – कण का अधिकारी वे हीहैं। इसीलिए कवि मेहनत करनेवालों को सदा आगे रखने की बात कर रहे हैं।

प्रश्न 2.
अनुचित तरीके से धन अर्जित करनेवाला व्यक्ति सही है या श्रम करनेवाला ? अपने विचार बताइए।
(या)
आप किसे श्रेष्ट व्यक्ति मानते हैं? अनुचित तरीके से धन अर्जित करनेवाले को या उचित तरीके से धन अर्जित करने वाले को? “कण – कण का अधिकारी’ कविता के आधार पर स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
मानव जीवन में श्रम का महत्वपूर्ण स्थान है। श्रम करने से ही मानव इच्छित सुख जीवन बिता सकता है। जीवन यापन के लिए धन की तो आवश्यकता है। पर ऐसे अमूल्य धन को धर्म और न्याय मार्ग से अर्जन करना उत्तम है। इसके विपरीत अनुचित मार्ग से या अनुचित तरीके से धन अर्जित करना कभी भी न्यायोचित नहीं है। ये कानुनन के अपरध हैं। अनुचित तरीके से कमाये धन से सुख की अपेक्षा दुःख ही प्राप्त होता है। किसी भी हालत में यह सही नहीं है। श्रम करके कमानेवाला ही सच्चा और महान व्यक्ति है। अतः मेरे विचार में श्रम करके कमानेवाला और श्रम करनेवाला ही सही व्यक्ति है।

आ) कवि ने मजदूरों के अधिकारों का वर्णन कैसे किया है? अपने शब्दों में लिखिए।
उत्तर:
कविता का नाम : कण – कण का अधिकारी
कवि का नाम : डॉ. रामधारी सिंह दिनकर
उपाधि : राष्ट्र कवि
जीवन काल : 1908 – 1974
पुरस्कार : ज्ञानपीठ (उर्वशी पर)
रचनाएँ : कुरुक्षेत्र, रश्मिरथी, रेणुका, परशुराम की प्रतीक्ष, रसवंती आदि।
पद्मश्री दिनकर की रचनाएँ देश भक्ति और राष्ट्रीय भावना से भरी हुई हैं। “कण – कण का अधिकारी” नामक कविता कुरुक्षेत्र से ली गयी है। इसमें आपने श्रम का महत्व स्पष्ट करते हुए मज़दूरों के अधिकारों पर प्रकाश डाला है।

1) कवि कहते हैं कि मेहनत और भुज बल ही मानव समाज के एक मात्र अधार हैं। मेहनत ही सफलता की कुंजी है। मेहनत करनेवाले व्यक्ति कभी नहीं हारते। वे हमेशा सफल होते हैं। सारा संसार उनका आदर करता है। उनके सम्मुख पृथ्वी और आकाश भी झुक जाते हैं।
2) श्रम ही जीवन की असली संपत्ति समझनेवाले मज़दूरों को सुखों से कभी ‘वंचित नहीं करना चाहिए खून, पसीना एक करनेवाले श्रमिकों को ही पहले सुख पाने का अधिकार है। इसलिए उनको पहले सुख प्राप्त करने देना है। उनको कभी पीछे नहीं रहने देना है। प्रकृति में जो भी वस्तु रखी हुयी है, वह समस्त मानवों की संपत्ति है।

प्रकृति के कण – कण पर मानव का ही अधिकार है। खासकर श्रम करनेवाले व्यक्तियों द्वारा ही संपत्ति संचित होती है। श्रम से बढ़कर कोई मूल्यवान धन नहीं है।

अतः श्रम करनेवाले मज़दूरों को कोई अभाव नहीं रहनी है। उनको कभी पीछे छोड़ना नहीं चाहिए। सारी संपत्ति पर सबसे पहले उनको ही सुख पाने का अधिकार है। यह अक्षरशः सत्य है। तभी मानवजाति सुख समृद्धियों से अक्षुण्ण रह सकती है।

विशेषता : इस कविता शक्ति के बारे में बताया गया है।

इ) नीचे दिये गये प्रश्नों के आधार पर सृजनात्मक कार्य कीजिए। |

1. कविता में समान अधिकारों की बात की गयी है। ‘समानता” से संबंधित कोई घटना या कहानी अपने शब्दों में लिखिए।
2. अपने शब्दों में लिखी गयी घटना या कहानी से कुछ मुख्यांशों का चयनकर लिखिए।
3. चयनित मुख्यांशों में से मूल शब्द पहचानकर लिखिए।
4. लिखे गये मूल शब्दों में से कुछ शब्दों का चयनकर उस पर छोटी सी कविता लिखिए।
5. लिखी गयी कविता का संदेश या सार एक वाक्य में लिखिए और उससे संबंधित कुछ नारे | बनाइए।
उत्तर:
1. लड़की की जीत (कहानी)
एक गाँव में सोमय्या नामक एक किसान रहता था। उसके दो लडके और एक लडकी थी। सोमय्या के नौ एकड़ की भूमि थी। वह अपने लडकों के सहारे खेतीबारी करके जीवन यापन करता था।

उसके दोनों लडके बडे हो गये। उन दोनों लडकों की शादी दो खूबसूरत लडकियों से धूम-धाम से की। कुछ सालों के बाद लडकी की शादी भी एक बड़ी होटेल के मेनेजर से करवाया।

जब वह बूढ़ा हो गया तब अपने नौ एकड भूमि को अपने तीनों बच्चों को समान रूप से तीन – तीन . – तीन एकड देकर बाँट दिया।

उसके दोनों बेटों को यह अच्छा नहीं लगा। उनकी राय में स्त्री को पिता की संपत्ति पर कोई अधिकार नहीं है। इसलिए वे अपनी बहिन और बाप को खूब कष्ट देने लगे।

विवश होकर लडकी ने अदालत में न्याय के लिए मुकद्दमा पेश किया तो अदालत में उसकी जीत हुई। भारत संविधान के अनुसार स्त्री – पुरुष बिना भेद – भाव पिता की संपत्ति के समान अधिकारी हैं। स्त्रियों को भी पुरुषों के साथ समान अधिकार प्राप्त हुए हैं।

शासन की दृष्टि में स्त्री – पुरुषों को समान अधिकार हैं। पिता और बहिन दोनों को कष्ट देने के कारण दोनों लडकों को पाँच – पाँच साल कारावास की सज़ा दी गयी।

नीति : अपने पिता की संपत्ति पर जितना अधिकार बेटों का है उतना ही अधिकार बेटियों का भी हैं।

2. कहानी के मुख्यांश

• संविधान के अनुसार स्त्री – पुरुषों के बीच में कोई भेदभाव नहीं। सब एक हैं।
• स्त्री – पुरुषों को समान रूप से पिता की संपत्ति पर अधिकार हैं।
• जब किसान बूढा हो गया तब उसने अपने तीनों संतान को समान रूप से तीन – तीन एकड़ की
• भूमि बाँट दी। लडकी ने न्याय के लिए अदालत में मुकद्दमा पेश किया।
• स्त्रियों को भी समान अधिकार प्राप्त हुए हैं।
• पिता और बहिन को कष्ट देने के कारण दोनों लडकों को पाँच – पाँच साल कारावास की सज़ा दी गयी।

3. मूल शब्द
समानता, अधिकार, भेद – भाव, खेतीबारी, अदालत, संपत्ति, स्त्री – पुरुष, कारावास, संविधान, सज़ा आदि।

4. चयनित शब्द
समानता, अधिकार, स्त्री – पुरुष, संविधान, सज़ा, भेद – भाव, अदालत, कारावास आदि।
छोटी सी कविता
स्त्रियों को भी हैं आज
समानता का अधिकार
स्त्री भी आगे बढ़ती
सभी क्षेत्रों में इन्हें पाकर।
भेदभाव के बिना सब
सम अधिकारों को पाकर
जिएँ जग में स्त्री – पुरुष
सभी मिल – जुलकर ||

5. संदेश या सार स्त्री को भी पुरुषों के साथ ही पिता की संपत्ति में (पर) समान अधिकार है। नारे

• आर्थिक समानता के बिना राजनीतिक समानता व्यर्थ है।
• समानता का अधिकार – जनतंत्रता का आधार।
• स्त्री – देश की उन्नति का आधार।
• सामाजिक समानता उन्नति का सूचक है।
• स्त्री और पुरुष दोनों बराबर हैं।

ई) ‘नर समाज का भाग्य एक है, वह श्रम, वह भुजबल है।’ जीवन की सफलता का मार्ग श्रम है। अपने विचार व्यक्त कीजिए।
(या)
श्रामिक कण – कण का अधिकारी है। अपने विचार व्यक्त कीजिए।
उत्तर:

• नर समाज का भाग्य एक है। वह श्रम है। वह भुजबल है।
• हमारे जीवन की सफलता का मार्ग भी श्रम ही है।
• श्रम के बल पर हम अपने जीवन को सुंदर बना सकते हैं।
• श्रम के बल पर ही हम खूब कमा कर अपनी इच्छाओं को पूरा कर सकते हैं।
• श्रम करके हम दूसरों का भी पथ प्रदर्शन कर सकते हैं।
• श्रमिक जीवन ही सच्चा जीवन है।
• श्रम करनेवाले व्यक्तियों का सभी आदर करते हैं।
• श्रम करनेवाले के लिए कुछ भी असंभव नहीं है।
• श्रम के बल पर ही हम अपने भाग्य को और विजयों को भी हासिल कर सकते हैं। इसलिए हम कह सकते हैं कि जीवन की सफलता का मार्ग श्रम है।

भाषा की बात

अ) कोष्टक में दी गयी सूचना पढ़िए और उसके अनुसार कीजिए।

प्रश्न 1.
जन, पृथ्वी, धन (एक – एक शब्द का वाक्य प्रयोग कीजिए और उसके पर्याय शब्द लिखिए।)
उत्तर:
वाक्य प्रयोग
जन – आम सभा में असंख्य जन उपस्थित हुए हैं।
पृथ्वी – भारत देश का पृथ्वी पर प्रमुख स्थान है।
धन – धन से ही सब कुछ होता नहीं है।

पर्याय शब्द
जन – लोग, जनता, प्रजा
पृथ्वी – भूमि, धरा, ज़मीन,
धन – संपत्ति, अर्थ, वित्त

प्रश्न 2.
पाप, सुख, भाग्य (एक – एक शब्द का विलोम शब्द लिखिए और उससे वाक्य प्रयोग कीजिए।)
उत्तर:
विलोम शब्द
सुख × पुण्य
पाप × दुख
भाग्य × दुर्भाग्य।

वाक्य प्रयोग
पाप – पुण्य कार्य करने से हमें सद्गति मिलती है।
सुख – धैर्यवान कभी दुःख से नहीं डरता है।
भाग्य – साधारणतः हर व्यक्ति अपने भाग्य पर इठलाते हैं और दुर्भाग्य पर दुखित होते हैं।

प्रश्न 3.
जन – जन, कण – कण (पुनरुक्ति शब्दों से वाक्य प्रयोग कीजिए।)
उत्तर:
जन – जन – वर्षा के कारण जन – जन का मन हर्ष से भर गया है।
कण – कण – कण – कण का अधिकारी जन – जन है।

प्रश्न 4.
मज़दूर मेहनत करता है। (वाक्य का वचन बदलिए।)
उत्तर:
मज़दूर मेहनत करते हैं।

प्रश्न 5.
मनुष्य, मज़दूर (भाववाचक संज्ञा में बदलकर लिखिए।)
उत्तर:
मनुष्यता, मज़दूरी

आ) सूचना पढ़िए। उसके अनुसार कीजिए।

प्रश्न 1.
अधिकार – अधिकारी, भाग्य – भाग्यवान (अंतर बताइए।)
उत्तर:

• अधिकार का अर्थ है हक। यह भाववाचक संज्ञा है।
• अधिकारी का अर्थ है अधिकार को भोगनेवाला (हकदार)। ‘ई प्रत्यय जुडा है। विशेषण है।
• भाग्य का अर्थ है नसीब – यह भाववाचक संज्ञा शब्द है।
• भाग्यवान का अर्थ है नसीबवाला, भाग्यवादी ‘वान’ प्रत्यय जुडने से भाग्यवान बना। यह विशेषण शब्द है।

प्रश्न 2.
यद्यपि – पर्यावरण (संधि विच्छेद कीजिए।)
उत्तर:
यदि + अपि, परि + आवरण

प्रश्न 3.
अंम – जल, नभ – तल, भुजबल (समास पहचानिए।)
उत्तर:

• श्रम – जल → बहुव्रीहि समास
• नभ – तल → द्वन्द्व समास
• भुजबल → तत्पुरुष समास .

प्रश्न 4.
एक मनुज संचित करता है, अर्थ पाप के बल से, और भोगता उसे दूसरा, भाग्यवाद के छल से। (पद परिचय दीजिए।)
उत्तर:
एक – निश्चित संख्यावाचक विशेषण – पुंलिंग, एक वचन, मनुज का विशेष्य और – अव्यय, संयोजक, समुच्चय बोधक शब्द, दो वाक्यों को मिलाता है।

प्रश्न 5.
जिसने श्रम – जल दिया उसे पीछे मत रह जाने दो। (कारक पहचानिए।)
उत्तर:
ने, वह + को = उसे

इ) इन्हें समझिए। सूचना के अनुसार कीजिए।

प्रश्न 1.
जाने दो, पाने दो, बढ़ने दो (संयुक्त क्रियाओं का प्रयोग समझिए।)
उत्तर:

• यहाँ जाने दो, पाने दो, बढ़ने दो का प्रयोग आज्ञानार्थक शब्दों के रूप में प्रयोग किया गया है।
• जाने दो, पाने दो, बढ़ने दो आदि शब्द संयुक्त क्रियाएँ हैं। जब दो क्रियाओं का संयोग होता हैं उन्हें संयुक्त क्रियाएँ कहते हैं।
• ये अनुमति बोधक (आज्ञाबोधक) शब्द हैं।

प्रश्न 2.
एक – पहला, प्रथम, दो – दूसरा, द्वितीय (अंतर समझिए।)
उत्तर:

• एक : पूर्णांक वाचक विशेषण है।
• पहला : क्रम वाचक विशेषण है।
• प्रथम : क्रम संख्यावाचक विशेषण है।
• दो : पूर्णांक वाचक विशेषण है।
• दूसरा : क्रम वाचक विशेषण है।
• द्वितीय : क्रम संख्यावाचक विशेषण है।
• एक, पहला, दो, दूसरा हिंदी के विशेषण शब्द हैं।
• प्रथम तथा द्वितीय संस्कृत के विशेषण शब्द हैं।
• एक और दो अंक के लिए प्रथम और द्वितीय श्रेणी के लिए और पहला, दूसरा स्थान के लिए प्रयोग । किया जाता है।

प्रश्न 3.
अभाग्य, दुर्भाग्य, सुभाग्य (उपसर्ग पहचानिए।)
उत्तर:
अभाग्य – अ
दुर्भाग्य – दुर
सुभाग्य – सु

प्रश्न 4.
प्राकृतिक, अधिकारी, भाग्यवान (प्रत्यय पहचानिए।)
उत्तर:
प्राकृतिक – इक
अधिकारी – ई
भाग्यवान – वान

प्रश्न 5.
पुरुष श्रमिक के रूप में मेहनत करते हैं। (लिंग बदलकर वाक्य लिखिए।)
उत्तर:
स्त्रियाँ श्रमिक के रूप में मेहनत करती हैं।

ई) नीचे दिया गया उदाहरण समझिए। उसके अनुसार दिये गये वाक्य बदलिए।

जैसे – जिसने श्रम – जल दिया उसे पीछे मत रह जाने दो।
श्रम जल देने वाले को पीछे मत रह जाने दो।

प्रश्न 1.
जो कुछ न्यस्त प्रकृति में है, वह मनुज मात्र का धन है।
उत्तर:
प्रकृति में न्यस्त धन मनुज मात्र का है।

प्रश्न 2.
जो मेहनत करता है वही कण – कण का अधिकारी है।
उत्तर:
मेहनत करनेवाला ही कण – कण का अधिकारी है।

प्रश्न 3.
जो परोपकार करता है वही परोपकारी कहलाता है।
उत्तर:
परोपकार करनेवाला ही परोपकारी कहलाता है।

परियोजना कार्य

विश्व श्रम दिवस (मई दिवस) के बारे में जानकारी इकट्ठा कीजिए। कक्षा में उसका प्रदर्शन कीजिए।
उत्तर:
पहली मई का दिन समूचे विश्व में ‘मई दिवस’ के रूप में मनाया जाता है। मई दिवस यानी मज़दूरों का दिन। काम करने वाले, खासकर श्रम से जुड़े लोगों के लिए तो यह एक वार्षिक पर्व है इसलिए इसे ‘श्रम दिवस’ तथा ‘मज़दूर दिवस’ भी कहा जाता है।

मई दिवस के आयोजन के पीछे मज़दूरों के लम्बे संघर्ष व आंदोलन और सफलता की लम्बी दास्तान है। यह कहानी 19 वीं सदी की है जब अमेरिका में मजदूरों पर गोलियाँ बरसाई गई थीं। तथा बड़ी संख्या में निर्दोष मज़दूर मारे गये थे और जब मज़दूरों की काम के निश्चित घंटों की मांग पूरी हुई थी तब से उसी संघर्ष और उन्हीं मजदूरों की शहादत की याद में पूरे विश्व में मई दिवस मनाया जाने लगा।

इस संघर्ष की शुरुआत 1838 में हुई थी । उन दिनों अमेरिका सहित तमाम यूरोपीय देशों में कारखानों में मज़दूरों के लिए काम का निश्चित समय निर्धारित नहीं था। मज़दूरों से इतना काम लिया जाता था कि अक्सर मजदूर बेहोश होकर गिर पड़ते थे। यदा – कदा उसके विरुद्ध आवाज़ भी उठी पर लगभग दो दशक तक कारखानों के मालिकों का यही रवैया रहा। इस कारण मज़दूरों का धैर्य धीरे – धीरे चुकने लगा तथा उन्होंने संगठित होकर शोषण के खिलाफ आवाज़ उठानी शुरू कर दी।

अमेरिका की नैशनल लेबर यूनियन ने अगस्त 1866 में अपना अधिवेशन में पहली बार यह माँग रखी कि मज़दूरों के लिए दिन में सिर्फ आठ घंटे काम के रखे जाएँ। यूनियन की इस घोषणा से मज़दूरों के संघर्ष को बल मिला। धीरे – धीरे अमेरिका सहित अन्य देशों में भी यह माँग जोर पकड़ने लगी।

1886 को 3 मई के दिन शिकागो शहर में लगभग 45000 मज़दूर एक साथ सड़कों पर निकल आए। पुलिस ने हल्की झड़प के फौरन बाद मज़दूरों पर गोलियाँ बरसानी शुरू कर दी जिससे तत्काल 8 मज़दूर मारे गये और अनेक घायल हो गए। भीड़ में से किसी ने पुलिस पर बम फेंक दिया जिससे एक पुलिसकर्मी की मौत हो गई तथा कुछ घायल हो गए। इससे पुलिस वालों का आक्रोश बढ़ गया और उन्होंने प्रदर्शनकारियों को गोलियों से छलनी कर दी। आंदोलनकारी नेताओं को उम्र भर की सज़ा दी गई और कुछ को फाँसी पर लटका दिया गया। लेकिन इतना कुछ होने पर भी यह आंदोलन और तेज़ होता गया।

14 जुलाई 1889 को अंतर्राष्ट्रीय समाजवादी मज़दूर कांग्रेस की स्थापना हुई। इसी दिन इसने काम के 8 घंटे की माँग को दोहरा दिया। अपनी माँग जारी रखने के साथ ही अंतर्राष्ट्रीय समाजवादी मज़दूर कांग्रेस ने मई 1890 को विश्वभर में ‘मज़दूर दिवस’ मनाने का आह्वान दिया।

कण-कण का अधिकारी Summary in English

If one earns money and accumulates it by immoral and vicious ways, the other enjoys it on the name of fortune by deceiving him.

The fortune of the human society is nothing but toil i.e, hard work. This earth, the sky, and the abyss all of these will be modest to the hard work and salute it.

He who works hard should not be lagged behind. He alone should be allowed to have comforts in this triumphant nature.

What is available in this nature is nothing but the human being’s money. O Dharmaraja! The people are the masters of every particle of it. They who work hard alone have the right to enjoy it.

कण-कण का अधिकारी Summary in Telugu

ఒక మనిషి పాపము చేసి ధనమును సంపాదించి ప్రోగుచేస్తే దాన్ని మరొకడు అదృష్టము (భాగ్యవాదము) అనే ముసుగులో అనుభవిస్తున్నాడు.

శ్రమ, భుజబలమే మానవ సమాజ భాగ్యము (అదృష్టము). దాని ముందు భూమి, ఆకాశము కూడా తలవంచుతాయి. చెమటోడ్చి శ్రమపడేవారిని ఎన్నడూ నిరాశపరచకూడదు. (వెనకబడి ఉండనివ్వకూడదు) జయించబడిన ప్రకృతి నుండి ముందుగా వారినే సుఖాన్ని అనుభవించనివ్వాలి.

ఆ ప్రకృతిలో లభించే సంపద అంతా మానవునిదే. దాని అణువణువు మీద మానవునికే అధికారము ఉన్నది.

अभिव्यक्ति-सृजनात्मकता

2 Marks Questions and Answers

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो या तीन वाक्यों में लिखिए।

प्रश्न 1.
दिनकरजी ने श्रमिकों को सदा आगे रखने की बात क्यों कही है? लिखिए।
उत्तर:
यह प्रश्न ‘कण-कण का अधिकारी’ कविता पाठ से दिया गया है। इसके कवि श्री रामधारी सिंह दिनकर हैं। मेहनत करनेवाला सदा आगे बढ़ता है। सफलता प्राप्त करता है। वह समाज का निर्माता होता है। वही अन्नदाता है। सुखदाता है। उसी से विकास होता है। इसलिए प्राप्त सुखों में मेहनत करनेवालों को भागीदारी बनाना चाहिए। क्योंकि दाता न रहे तो, हम भी नहीं।

प्रश्न 2.
कविवर रामधारी सिंह दिनकर के बारे में आप क्या जानते हैं?
उत्तर:
डॉ. रामधारी सिंह दिनकर हिंदी के प्रसिद्ध कवियों में एक हैं। आपका जन्म सन् 1908 में बिहार के मुंगेर में हुआ। आप हिंदी के राष्ट्र कवि कहे जाते हैं।

रचनाएँ : उर्वशी, रेणुका, कुरुक्षेत्र, रश्मिरथी, परशुराम की प्रतीक्षा, रसवंती आदि।
पुरस्कार : आपको उर्वशी काव्य ग्रंथ पर ज्ञानपीठ पुरस्कार प्राप्त हुआ।

अभिव्यक्ति-सृजनात्मकता

4 Marks Questions and Answers

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर छह पंक्तियों में लिखिए।

प्रश्न 1.
समाज में मेहनत करने वालों को दिनकर जी ने अग्रस्थान क्यों दिया हैं?
उत्तर:

• समाज में मेहनत करनेवालों को दिनकर जी ने अग्रस्थान दिया हैं | क्योंकि
• मेहनत ही सफलता की कुंजी है।
• मेहनत करनेवाला व्यक्ति कभी नहीं हारता ।
• जो मेहनत करता है वह हमेशा सफल होता है ।
• काल्पनिक जगत को साकार रूप देनेवाला मेहनत करने वाला ही है ।

प्रश्न 2.
मेहनत करने से जीवन में क्या प्राप्त कर सकते हैं?
उत्तर:

• मेहनत करने से हम जीवन में सब कुछ पा सकते हैं |
• मेहनत सफलता की कुंजी है ।
• मेहनत करने वाला कभी भी नहीं हारता |
• भूतपूर्व राष्ट्रपति अब्दुल कलाम भी यही कहते हैं कि सपनों को साकार करने के लिए अधिक मेहनत करना है।
• मेहनत करने से हम जीवन में अपने लक्ष्य को प्राप्त कर सकते हैं ।
• मेहनत के द्वारा ही हम अपने जीवन को बदल सकते हैं ।
• जीवन को सुखमय बनाने के लिए मेहनत करना ही है ।
• मेहनत करने से समाज का आदर भी हमें प्राप्त होता है ।

प्रश्न 3.
मेहनत करनेवाला कभी भी नहीं हारता – कवि ने ऐसा क्यों कहा होगा?
उत्तर:

• मेहनत ही सफलता की कुंजी है | मेहनत करनेवाला व्यक्ति कभी नहीं हारता |
• परिश्रम ता मेहनत करनेवाला हमेशा सफल होता है ।
• जो मेहनत करते हैं वे ही काल्पनिक जगत को साकार रूप देने वाले हैं ।
• हर कण के पीछे उसी का श्रम है।
• जो मेहनत करता है वही कण – कण का अधिकारी है।
• समाज ही नहीं पृथ्वी, विनीत नभ – तल भी मेहनत करने वाले के सामने झुकता है ।
• मेहनत करने वालों को ही पहले सुख पाने का अधिकार है ।
• उसे ही हर जगह आदर, सम्मान मिलता है।
  इसलिए कवि दिनकर जी ने ऐसा कहा होगा कि मेहनत करनेवाला कभी भी नहीं हारता |

प्रश्न 4.
मनुष्य का धन श्रम और भुजबल है । कैसे?
उत्तर:

• मनुष्य का धन श्रम और भुजबल है ।
• श्रम और भुज – बल के सहारे ही मानव का जीवन यापन होता है ।
• श्रम करनेवाला कभी नहीं हारता | श्रम के सहारे ही मानव समाज में आदर पाता है |
• काल्पनिक जगत का साकार रूप श्रम के द्वारा ही होता है ।
• श्रम करनेवाला भाग्यवाद पर भरोसा न रखकर धन कमाता है ।
  इसलिए हम कह सकते हैं कि मनुष्य का धन श्रम और भुजबल है |

प्रश्न 5.
मेहनत ही सफलता की कुंजी है । अपने विचार व्यक्त कीजिए ।
उत्तर:

• मेहनत ही सफलता की कुंजी है।
• मेहनत करनेवाला व्यक्ति कभी भी नहीं हारता | मेहनत करनेवाला हमेशा सफल होता है ।
• काल्पनिक जगत को साकार रूप देने वाला मेहनत करने वाला ही है ।
• कण – कण के पीछे मेहनत करने वाले का ही श्रम निहित है ।
• जो श्रम करेगा वही कण – कण का अधिकारी है ।

प्रश्न 6.
जीवन की सफलता श्रम पर निर्भर है। स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:

• जीवन की सफलता श्रम पर निर्भर है।
• जो सुखमय जीवन चाहता है वह श्रम ज़रूर करता है ।
• मेहनत ही सफलता की कुंजी है | श्रम और मेहनत करने वाला कभी नहीं हारता ।
• श्रम के सहारे ही हम जीवित रहते हैं।
• अपने – अपने लक्ष्य को प्राप्त करने के लिए हमारे जीवन में श्रम का ही सहारा लेना पडेगा |
• हम श्रम के सहारे अपने जीवन में काल्पनिक जगत को साकार रूप दे सकेंगे।
• श्रम करनेवाले भाग्यवाद पर विश्वास नहीं करते । अपने भुज – बल के द्वारा ही श्रम – जल देकर जीवन को सफल बनाते हैं।

प्रश्न 7.
दिनकर जी के अनुसार ‘काल्पनिक जगत को साकार रूप देनेवाला श्रमिक है’ – स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:

• दिनकर जी के अनुसार ‘काल्पनिक जगत को साकार रूप देनेवाला श्रमिक ही है।
• यह कथन बहुत सच है | मेहनत ही सफलता की कुंजी है।
• श्रमिक अपने श्रम के कारण कभी नहीं हारता | श्रमिक हमेशा सफल ही होता रहता है ।
• कण – कण के पीछे श्रमिक का ही श्रम है । श्रमिक ही कण – कण का अधिकारी है ।
• श्रमिक अपने श्रम द्वारा काल्पनिक जगत को साकार रूप देता है।
• श्रमिक भाग्यवाद पर विश्वास नहीं रखता ।
• नर – समाज का भाग्य श्रम, भुजबल ही है – यह श्रमिक का विश्वास है ।

प्रश्न 8.
डॉ. रामधारी सिंह के बारे में आप क्या जानते हैं?
‘कण – कण का अधिकारी कविता के कवि के बारे में आप क्या जानते हैं?
उत्तर:

• डॉ. रामधारी सिंह ‘दिनकर’ हिन्दी के प्रसिद्ध कवियों में से एक हैं।
• उनका जन्म सन् 1908 में बिहार के मुंगेर में हुआ तथा निधन सन् 1974 में हुआ।
• इन्हें हिन्दी का राष्ट्रकवि भी कहा जाता है।
• ‘उर्वशी’ कृति के लिए इन्हें ज्ञानपीठ पुरस्कार से सम्मानित किया गया।
• रेणुका, कुरुक्षेत्र, रश्मिरथी, परशुराम की प्रतीक्षा, रसवंती आदि इनकी प्रमुख रचनाएँ हैं।

अभिव्यक्ति-सृजनात्मकता

8 Marks Questions and Answers

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर आठ या दस पंक्तियों में लिखिए।

प्रश्न 1.
“कण – कण का अधिकारी” कविता का सारांश लिखिए।
उत्तर:
शीर्षक का नाम : “कण – कण का अधिकारी” है।
कवि का नाम : “डॉ. रामधारी सिंह दिनकर” है। प्रस्तुत कविता में भीष्म पितामह, कुरुक्षेत्र युद्ध से विचलित धर्मराज को कार्यरत होने के लिए उपदेश देते हुए कहते हैं –

• हे धर्मराज ! एक मनुष्य पाप के बल से धन इकट्ठा करता है।
• दूसरा उसे भाग्यवाद के छल से भोगता है।
• मानव समाज का एक मात्र आधार या भाग्य “श्रम और भुजबल” है।
• श्रमिक के समाने पृथ्वी और आकाश दोनों झुक जाते हैं।
• जो परिश्रम करता है, उसे सुखों से कभी वंचित नहीं करना चाहिए।
• जो पसीना बहाकर श्रम करता है, उसी को पहले सुख पाने का अधिकार है।
• प्रकृति में जो भी वस्तु है, वह मानव मात्र की संपत्ति है।
• प्रकृति के कण-कण का अधिकारी जन – जन हैं।

प्रश्न 2.
मेहनत करनेवाला ही ‘कण-कण का अधिकारी’ है । पाठ के आधार पर अपने विचार बताइए ।
उत्तर:
शीर्षक का नाम : “कण – कण का अधिकारी है।
कवि का नाम : “डॉ. रामधारी सिंह दिनकर” है।

• मेहनत की सफलता की कुंजी है। मेहनत करनेवाला व्यक्ति कभी नहीं हारता। वह हमेशा सफल होता है क्योंकि काल्पनिक जगत् को साकार रूप देने वाला वही है। इसके कण – कण के पीछे उसी का श्रम है। इसलिए वही कण – कण का अधिकारी है।
• कुछ लोग पाप करके धन कमाते हैं।
• उस धन को कुछ लोग “भाग्यवाद” की आड़ में भोगते हैं। नर समाज का भाग्य श्रम और भुजबल ही है।
• श्रमिक के सम्मुख भूमि और आकाश झुकते हैं।
• प्रकृति में छिपी संपदा ही मनुष्य का धन है।
• इस प्रकार हम कह सकते हैं कि मेहनत करनेवाला ही कण – कण का अधिकारी है।

प्रश्न 3.
‘कण – कण का अधिकारी’ कविता के आधार पर स्पष्ट कीजिए कि मेहनत ही सफलता की कुंजी है।
उत्तर:
श्रम और भुजबल ही मानव समाज का एक मात्र आधार है। भाग्य है। हमारे जीवन में, मानव समाज में श्रम का बड़ा महत्व है। जीवन में सफलता पाने के लिए श्रम करना अनिवार्य है। श्रम ऐसा प्रयास है जिससे असंभव कार्य को भी संभव में आसानी से बदला जा सकता है। हर प्रकार की प्रगति की जा सकती है। मानव समाज और देश को उन्नति के मार्ग में अग्रसर किया जा सकता है। श्रम करने वाला व्यक्ति ही श्रेष्ठ (उच्च) स्थान पाता है। हम कह सकते हैं कि मेहनत ही सफलता की कुंजी है। श्रम करने वाला कभी भी जीवन में हारता (पराजित) नहीं है। न ही कभी निराश होता है।

सदैव आत्म विश्वास के साथ निरंतर श्रम करते हुए (सर्वोच्च) सर्वश्रेष्ठ स्थान को प्राप्त करता है। श्रम करने वाला ही काल्पनिक जगत को साकार रूप देने में सक्षम होता है। इसलिए जो श्रम करता है वही प्रकृति के हर एक कण का अधिकारी है। मनुष्य का महान गुण है श्रम करना। श्रम करने से यश, संपत्ति, जीवन यापन के लिए आवश्यक सुख – सुविधाएँ, इज्जत (आदर), गौरव, मान – सम्मान आदि प्राप्त होते हैं। जो व्यक्ति कार्य को पूर्ण करने के लिए श्रम करता है वही सुख पाने का सच्चा अधिकारी है। श्रम करनेवाला आस्था के साथ प्रगति पथ पर बढ़ता ही चला जाता है। यह भाग्य पर विश्वास न करके कर्म पर श्रम पर विश्वास करता है। श्रम करनेवाला हर कठिनाई को अपने परिश्रम से अपने अनुकूल बना लेता है।

इसलिए श्रम का बड़ा महत्व है। श्रम ही सफलता की कुंजी है। जिसके सम्मुख पृथ्वी भी झुक जाती है।

प्रश्न 4.
परिश्रम करनेवाले व्यक्ति को प्रकृति से पहले सुख पाने का अधिकार क्यों मिलना चाहिए ?
उत्तर:
मानव जीवन बहुत मूल्यवान है। श्रम करके सफलता प्राप्त करना मानव का जन्म सिद्ध गुण है। श्रम के आगे कोई असंभव नहीं है। इसलिए आरंभ से ही मानव कर्मरत हो सफलता प्राप्त कर रहा है। मेहनत करनेवालों से ही सब लोगों को आवश्यक चीजें सुविधाएँ मिल रही हैं। सृष्टि में अनेक आवश्यक और जीवनोपयोगी चीजें निक्षिप्त हैं। निस्वार्थ भाव से श्रम करनेवालों को ही प्रकृति वशीभूत होती है। अतः वे लोग ही महान और भाग्यवान होते हैं। वे ही आदर्शवान और महत्वपूर्ण हैं। ऐसे लोगों को सदा आगे रखने की बात कवि कह रहे हैं।

प्रश्न 5.
डॉ. रामधारीसिंह दिनकर ने ‘कण – कण का अधिकारी’ कविता के माध्यम से आज के समाज को क्या संदेश दिया है?
उत्तर:
‘कण – कण का अधिकारी’ नामक कविता के कवि हैं श्री रामधारी सिंह दिनकर | यह कविता कुरुक्षेत्र से ली गयी है । आप इस कविता में श्रम तथा श्रामिक के बडप्पन तथा महत्व के बारे में बताते हैं । कवि ने इस कविता में मज़दूरों के अधिकारों का वर्णन किया है । कवि कहते हैं कि मेहनत ही सफलता की कुंजी है । मेहनत करनेवाला व्यक्ति कभी नहीं हारता वह हमेशा सफल होता है । सारा संसार उसे आदर भाव से देखता है । कवि कहते हैं कि एक मनुष्य अर्थ पाप के बल पर संचित करता है तो दूसरा भाग्यवाद के छल पर उसे भोगता है।

कवि कहते हैं कि नर समाज का भाग्य श्रम ही है । वह भुजबल है | श्रमिक के सम्मुख पृथ्वी और आकाश झुक जाते हैं । नतमस्तक हो जाते हैं।

कवि श्रम – जल देनेवाले को पीछे मत रहजाने को कहते हैं । वे कहते हैं कि विजीत प्रकृति से पहले श्रमिक को ही सुख पाने देना चाहिए | आखिर कवि बताते हैं कि इस प्रकृति में जो कुछ न्यस्त है वह मनुजमात्र का धन है । हे धर्मराज उस के कण – कण का अधिकार जन – जन हैं | मतलब यह है कि जो श्रम करेगा वही कण – कण का अधिकारी है।

संदेश : जो श्रम करेगा वही कण – कण का अधिकारी है।

प्रश्न 6.
श्रमिकों की उन्नति ही देश की उन्नति है । इस कथन पर प्रकाश डालिए ।
उत्तर:

• श्रमिकों की उन्नति ही देश की उन्नति है । इसमें कोई संदेह नहीं है ।
• इसके कई कारण इस कथन का समर्थन कर सकते हैं।
• श्रमिक शक्ति के सहारे ही देश में वस्तुओं की उत्पत्ति होती है ।
• उन वस्तुओं को देश-विदेशों में बेचें तो विदेशी मारक द्रव्य आता है।
• विदेशी मारक द्रव्य से व्यक्तिगत आय बढ़ता है ।
• व्यक्तिगत आय बढने से जातीय आय भी बढता है ।
• देश की उन्नति में श्रामिकों का बडा हाथ है।
• इसलिए श्रमिकों की उन्नति के लिए सरकार को विविध कार्यक्रम चलाना चाहिए |
• श्रमिकों को ही पहले – पहल सुख पाने देना चाहिए ।
• श्रमिकों का देख-रेख, स्वास्थ्य आदि पर सरकार को ध्यान रखना चाहिए ।
• श्रमिक जो हैं वे काल्पनिक जगत को साकार करने वाले हैं ।
• श्रमिकों को अच्छे – से अच्छे वेतन देना है।
• श्रमिकों के बिना यह संसार में प्रगति अधूरी है । इसलिए हम कह सकते हैं कि श्रमिकों की उन्नति ही देश की उन्नति है । क्योंकि जिस देश में श्रमिक अच्छा जीवन बिताते हैं, उन्नति पाते हैं, उस देश की उन्नति होगी।

प्रश्न 7.
‘कण – कण का अधिकारी’ कविता से क्या संदेश मिलता है?
उत्तर:
कण – कण का अधिकारी कविता से हमें ये संदेश मिलते हैं –

• श्रम और भुजबल नर समाज का भाग्य है ।
• भाग्यवाद पर भरोसा मत रखना है ।
• मेहनत ही सफलता की कुंजी है । ।
• मेहनत करनेवाला कभी नहीं हारता |
• काल्पनिक जगत को साकार रूप देनेवाला श्रामिक ही है ।
• मेहनत करनेवाला ही कण – कण का अधिकारी है ।
• श्रम के सम्मुख पृथ्वी, विनीत नभ – तल झुकते हैं ।
• श्रम – जल देनेवाले को पहले सुख पाने देना चाहिए ।

प्रश्न 8.
हमारे समाज में परिश्रम करनेवालों का जीवन स्तर निम्न क्यों होता है?
उत्तर:
परिश्रम और भुजबल मानव समाज का एक मात्र आधार तथा भाग्य है। श्रम के सामने आसमान, पृथ्वी, सब आदर से झुक जाते हैं। श्रम से बढ़कर कोई मूल्यवान धन नहीं है। श्रम के द्वारा ही सारी संपत्ति, सुखसुविधाएँ संचित होती हैं। श्रम करने से किसी को अभाव की शंका नहीं रहती ।

एक मनुष्य के श्रम का फल दूसरा व्यक्ति अनुचित रूप से अर्जित करता है। भाग्यवाद के नाम पर पूँजीवादी उस श्रम धन को भोगता है। छल, कपट से पाप के बल से धन संचित करता है। शारीरिक श्रम न करना पूँजीवाद वाद की पहचान माना जाता है।

वास्तव में प्राकृतिक संपदा सब की है न कि कुछ ही लोगों की। श्रमिक ही प्राकृतिक संपदा का सर्व प्रथम अधिकारी है। लेकिन भाग्यवाद के बल पर पूँजीवादी श्रमिकों के श्रम का फल भोग रहे हैं। उनकी नजर में ये श्रमिक सिर्फ मेहनत करने के लिए पैदा हुए हैं। इसलिए यथा शक्ति श्रमिकों के अधिकार दूर करके उनको पीछे पड़े रहने की हालत पैदा करते हैं। नादान श्रमिक अपना भाग्य इतना ही समझकर उनके करतूतों की शिकार बन रहे हैं। अविद्या, ज्ञान की कमी से श्रमिक कष्ट झेल रहे हैं। इसी कारण से अपने अधिकार और सुख प्राप्त करने में वे पीछे रह जाते हैं। परिश्रम करनेवाले का स्तर हमारे मानव समाज में निम्न ही रह जाता है। श्रम करनेवाला कभी सुख सुविधाओं की ओर ध्यान देता ही कम है।

प्रश्न 9.
धर्मराज को भीष्म पितामह द्वारा दिये गये संदेश पर आज के समाज को दृष्टि में रखकर अपने विचार व्यक्त कीजिए।
उत्तर:
धर्मराज को भीष्म पितामह के द्वारा श्रम के महत्व के बारे में संदेश दिया गया है। आज के समाज़ को दृष्टि में रखकर इस पर मेरे ये विचार हैं –

• भाग्यवाद से कर्मवाद अच्छा है।
• नरसमाज का भाग्य केवल एक ही है – वह श्रम है। वह भुजबल है।
• भुजबल या श्रम – जल के सम्मुख पृथ्वी, विनीत नभ – तल झुकते हैं।
• श्रम के बल पर हम सब – कुछ हासिल कर सकते हैं।
• श्रम जल देनेवाले को पीछे मत रहने दो।
• विजीत प्रकृति से पहले उसे सुख पाने देना चाहिए।
• न्यस्त प्रकृति में जो कुछ है वह मनुज मात्र का धन है।
• कण – कण का अधिकारी श्रमिक ही है।

प्रश्न 10.
‘श्रमयेव जयते’ – इस कथन को दिनकर जी ने किस प्रकार समझाया?
उत्तर:
‘कण – कण का अधिकारी’ नामक कविता के कवि हैं श्री रामधारी सिंह दिनकर | यह कविता कुरुक्षेत्र से ली गयी है । आप इस कविता में श्रम तथा श्रामिक के बडप्पन तथा महत्व के बारे में बताते हैं । कवि ने इस कविता में मज़दूरों के अधिकारों का वर्णन किया है । कवि कहते हैं कि मेहनत ही सफलता की कुंजी है । मेहनत करनेवाला व्यक्ति कभी नहीं हारता वह हमेशा सफल होता है । सारा संसार उसे आदर भाव से देखता है।

कवि कहते हैं कि एक मनुष्य अर्थ पाप के बल पर संचित करता है तो दूसरा भाग्यवाद के छल पर उसे भोगता है।

कवि कहते हैं कि नर समाज का भाग्य श्रम ही है । वह भुजबल है | श्रमिक के सम्मुख पृथ्वी और आकाश झुक जाते हैं । नतमस्तक हो जाते हैं ।

कवि श्रम – जल देनेवाले को पीछे मत रहजाने को कहते हैं । वे कहते हैं कि विजीत प्रकृति से पहले श्रमिक को ही सुख पाने देना चाहिए |

आखिर कवि बताते हैं कि इस प्रकृति में जो कुछ न्यस्त है वह मनुजमात्र का धन है । हे धर्मराज उस के कण – कण का अधिकार जन – जन हैं । मतलब यह है कि जो श्रम करेगा वही कण – कण का अधिकारी है।

AP State Syllabus SSC 10th Class Maths Solutions 10th Lesson Mensuration InText Questions

AP State Board Syllabus AP SSC 10th Class Maths Textbook Solutions Chapter 10 Mensuration InText Questions and Answers.

10th Class Maths 10th Lesson Mensuration InText Questions and Answers

Try this

(Page No. 245)

Question 1.
Consider the following situations. In each find out whether you need volume or area and why?
i) Quantity of water inside a bottle.
ii) Canvas needed for making a tent.
iii) Number of bags inside the lorry.
iv) Gas filled in a cylinder.
v) Number of match sticks that can be put in the match box.
Answer:
i) Volume: 3-d shape
ii) Area: L.S.A. / T.S.A.
iii) Volume: 3-d shape
iv) Volume: 3-d shape
v) Volume: 3-d shape

Question 2.
Write 5 more such examples and ask your friends to choose what they need?
Answer:
Student’s Activity.

Question 3.
Break the pictures in the previous figure into solids of known shapes.    (Page No. 246)
Answer:

Question 4.
Think of 5 more objects around you that can be seen as a combination of shapes. Name the shapes that combined to make them.    (Page No. 246)
Answer:
Student’s Activity.

Try this

Question 1.
Use known solid shapes and make as many objects (by combining more than two) as possible that you come across in your daily life.
[Hint: Use clay, or balls, pipes, paper cones, boxes like cube, cuboid etc]      (Page No. 252)
Answer:
Student’s Activity.

Think & Discuss

Question 1.
A sphere is inscribed in a cylinder. Is the surface of the sphere equal to the curved surface of the cylinder? If yes, explain how.      (Page No. 252)

Answer:
Yes, the surface area of the sphere is equal to the curved surface area of the cylinder.
Let the radius of the “cylinder be ‘r’ and its height ‘h’.
Then radius of sphere = r.
Then curved surface area of cylinder = 2πrh = 2πr (r + r)
[∵ height = diameter of the sphere = diameter of the cylinder = 2r]
= 2πr (2r) = 4πr²
And surface area of the sphere = 4πr²
∴ C.S.A. of cylinder = Surface area of sphere.

Try This

(Page No. 257)

Question 1.
If the diameter of the cross – section of a wire is decreased by 5%, by what percentage should the length be increased so that the volume remains the same ?
Answer:
Let the radius of wire = r
(if diameter = 2r)
and length of wire = h = l (say)
then volume of wire = πr²l₁ = v₁ ….(1)
Now the diameter after decreasing 5%

then radius of wire after decreasing
= \(\frac{190r}{100}\) × \(\frac{1}{2}\) = \(\frac{95r}{100}\)
and let the length of wire = (l₂)

So it length is increased by 24.22%. Its volume remains same.

Question 2.
Surface area of a sphere and cube are equal. Then find the ratio of their volumes.
Answer:
Let a cube with side ‘a’.
Then its surface area = 6a²
By problem, surface area of the sphere = 4πr²
Surface area of the cube = 6a²

Do This

(Page No. 263)

Question 1.
A copper rod of diameter 1 cm. and length 8 cm; is drawn into a wire of length 18 m of uniform thickness. Find the thickness of the wire.
Answer:
Volume of the copper rod (cylinder)
= πr²h
= \(\frac{22}{7}\) × \(\frac{1}{2}\) × \(\frac{1}{2}\) × 8
= \(\frac{44}{7}\) m²
If V is the radius of the wire, then its volume = πr²h
∴ The volume of rod is equal to the volume of the wire. We have

∴ Thickness = d = 2 × 0.03 ≃ 0.06 cm.

Question 2.
Pravali house has a water tank in the shape of a cylinder on the roof. This is filled by pumping water from a sump (an underground tank) which is in the shape of a cuboid. The sump has dimensions 1.57 m × 1.44 m × 9.5 cm. The water tank has radius 60 cm. and height 95 cm. Find the height of the water left in the sump after the water tank has been completely filled with water from the sump which had been full of water. Compare the capacity of the tank with that of the sump, (π = 3.14)
Answer:
Volume of the water in the sump = 1.57 × 1.44 × 0.95 [∵ V = lbh]
= 2.14776 m³ = 2147760 cm³
Volume of the tank on the roof = πr²h
= 3.14 × 60 × 60 × 95
= 1073880 cm³
∴ Volume of the water left in the sump after filling the tank
= 2147760 – 1073880 = 1073880 cm³
Let the height of the water in the tank be h.
∴ 157 × l44h = 1073880
h = \(\frac{1073880}{157 \times 144}\) = 47.5 cm.
∴ Ratio of the volume of the sump and tank = 2147760 : 1073880 = 2 : 1
∴ Sump can hold two times the water that can be hold in the tank.

Think & Discuss

(Page No. 262)

Question 1.
Which barrel shown in the below figure can hold more water? Discuss with your friends.

Answer:
r₁ = \(\frac{1}{2}\) = 0.5 cm; h₁ = 4 cm
Volume of the 1st barrel = πr²h
= \(\frac{22}{7}\) × 0.5 × 0.5 × 4 = 3.142 cm³
r₂ = \(\frac{4}{2}\) = 2 cm
∴ h = 1 cm
Volume of the 2nd barrel
V = πr²h = \(\frac{22}{7}\) × 2 × 2 × 1 = 12.57 cm³
Hence the volume of the 2nd barrel is more than the first barrel.

AP State Board Syllabus AP SSC 10th Class Hindi Textbook Solutions उपवाचक Chapter 4 अनोखा उपाय Textbook Questions and Answers.

AP State Syllabus SSC 10th Class Hindi Solutions उपवाचक Chapter 4 अनोखा उपाय

10th Class Hindi उपवाचक Chapter 4 अनोखा उपाय Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
राजा कुमारवर्मा के राज्य में अकाल की स्थिति क्यों उत्पन्न हुई होगी?
उत्तर:
अकाल की स्थिति तो प्रकृति से संबंधित अंश है। अकाल की स्थिति का कारण वर्षा की कमी है। यदि वर्षा की कमी हो या वर्षा बराबर नहीं हो तो अकाल की स्थिति उत्पन्न होगी। इसी कारण राजा कुमारवर्मा के राज्य में अकाल की स्थिति उत्पन्न हुई होगी।

प्रश्न 2.
अकाल की समस्या के निवारण के लिए राजा ने क्या-क्या उपाय सोचे होंगे?
उत्तर:
राजा कुमार वर्मा ने अकाल की समस्या के निवारण के लिए कई बुद्धिमानों और विद्वानों को बुलवाया होगा। राजभंडार का अनाज प्रजा में बाँट दिया होगा। अडोस – पडोस के राज्यों से अनाज़ उधार लिये होंगे। सभी तरह से खुशहाल किसी राज्य के राजा से, वहाँ के शासन नियमों के पता प्राप्त करने भेंट किये होंगे।

प्रश्न 3.
राजा कुमारवर्मा की जगह पर यदि तुम होते तो अकाल की समस्या से कैसे जूझते?
उत्तर:
राजा कुमारवर्मा की जगह पर यदि मैं होता तो अकाल की समस्या से इस प्रकार जूडता :

• राज्य के धान्यागार में से धान लेकर सबको बाँट दूँ।
• अडोस – पडोस के राज्यों के राजाओं से धन – धान्य आदि उदार लेकर जनता में बाँट दूँ।
• नीतिशास्त्र, धर्मशास्त्र आदि को पढ़कर समस्या को हल करने का प्रयत्न करूँ।
• नीति कोविद, धर्मकोविद, ज्योतिष्य कोविदों को बुलाकर उनसे अकाल के कारणों के बारे में चर्चा करता।
• वेदों में लिखा गया है कि यज्ञ यागादि कार्य करने से अकाल की स्थिति दूर होगी। – इस कथन के अनुसार मैं यज्ञ यागादि कार्यक्रम करता।
• शास्त्र, सांकेतिक वैज्ञानिकता की सहायता से मेघ मदन कार्यक्रम करता।

अनोखा उपाय Summary in English

Once there was a king named Kumara Varma who ruled over the kingdom Harithanagar. He was a good administrator. During his reign, his kingdom flourished well and the people lived happily.

Once a severe famine broke out in the kingdom. The harvests in the kingdom dried up. The ponds, as well as the lakes, dried up. Even the two perennial rivers in the kingdom became small gutters.

There was no fodder for the cattle. Many formers started selling their cattle at cheaper prices. In such a situation the king distributed the grain in the treasury to the people. He borrowed the grain from the neighbouring kingdoms. Yet, he couldn’t find a solution.

“All the neighbouring kingdoms are green and prosperous. The people in those kingdoms are leading a comfortable and happy life. Why all this is happening in my kingdom? What is the reason for it? How can I solve this problem?” – These questions role in the King’s heart. He was deeply moved to see the plight of the kingdom.

He held a meeting with the learned, the scholars, and the geniuses in the kingdom and asked them to find out a solution for the problem.

They advised : “Your Magesty! please visit the best ever kingdom and meet the king there. Know the legislative policies of the administration followed in that kingdom. Take up the reforms in administrative methods existed here, based on them. Through this, the conditions of the kindgom will be set right.”

The King Kumara Varma liked this suggestion. Immediately he decided to meet Satya Sinh, the king of his neighbouring kingdom. He sent a message by his servants to Satya Sinh revealing that the people in his kingdom were facing difficulties due to server famine conditions. He wanted to visit thier kingdom to know the policies adopted there and to seek an advice to solve the problem.

Invited by him, Kumara Varma visited the kingdom of Satya Sinh and received a royal welcome. Kumara Varma was amazed to see that kingdom. The water bodies on the four sides and the rivers appeared to the full. The fields were green with harvests. The groves were full of flowers and fruits. He was overjoyed to see the pleasant atmosphere prevailed there.

He said to Satya Sinh, “Friend! Your kingdom is not less than a paradise. You are following good methods unknown to me. It is the reason why your people are living happily. I too want my people to live contentedly. Please advise me concerning good governance.”

Satya Sinh replied, “O king! Don’t implore me. A person who committed a mistake has no right to give guidance to others. I will relate an incident to you. Once I was wandering in the garden accompanied by my bodyguards. At the very moment, I had to meet my royal mother on an urgent matter. I ordered my bodyguards to stay there until I come. Later I forget about them. The following day it rained heavily. Suddenly I remembered them and went to the garden. They got drenched fully and were still waiting for me. As it was my fault, I have no right to give you advice. Hence, forgive me.” Kumara Varma was astounded to hear his words.

Then he met the royal mother and said that he needed a guiding hand in respect of good governance.

She said, “Son! To be frank, I too am faulty. Once my son presented his wife with a beautiful jewel. I was greedy for it. It’s not good on the part of a royal mother to have greed for jewels. I’m not deserved as I committed such a mistake”.

Kumara Varma later met royal preceptor and sought his advice regarding good governance.

Then the royal preceptor said, “O King ! Forgive me. I’m not deserved for it. Once a scholar came to our kingdom from a faraway country and wanted to visit our king. I had to tell the king that he was a great scholar, as there was no time to test his erudition. The king relied on my words and presented him with many gifts. Later I came to know that he was not such an erudite and he was a common scholar. Because of my sloth, I could not guide our king in a proper way. Hence, I’m not deserved”.

The king Kumara Varma sank in thoughts. He learnt a lesson from these three incidents that one should not commit even a small mistake. If one committed any mistake, one should rectify it. He followed this lesson. Within no time his kingdom achieved progress and the people lived happily ever after.

This story was extracted from ‘Bangaru Kundelu’ written by a renowned Telugu writer late Sri Ravuri Bhradwaja who won Jnanpith Award for the year 2012. Sri Syed Mateen Ahmed translated this story into Hindi.

अनोखा उपाय Summary in Telugu

చాలా సంవత్సరాల క్రితం నాటి మాట. ఒక రాజ్యం ఉండేది. దాని పేరు హరిత నగరం. హరిత నగరం రాజుగారు కుమారవర్మ. అతడు మంచి పరిపాలకుడు. కుమార వర్మ పరిపాలనా కాలంలో రాజ్యం పచ్చగా ఉంది. కానీ ఒకసారి రాజ్యం మొత్తం పంటలు ఎండిపోయాయి. చెరువులు – కుంటలు ఎండిపోయాయి. కేవలం రెండే రెండు జీవనదులు మిగిలిపోయాయి. అవి కూడా చిన్న – చిన్న కాలువల్లా తయారయ్యాయి.

రాజ్యంలో పశువులకు మేత దొరకడం కూడా చాలా కష్టంగా ఉంది. చాలా మంది రైతులు తమ పశువులను చౌక ధరలకు అమ్మివేయడం ప్రారంభించారు. ఇలాంటి పరిస్థితుల్లో రాజభండాగారంలోని ధాన్యాన్ని రాజుగారు ప్రజలకు పంచి పెట్టడం ఆరంభించిరి. ఇరుగు – పొరుగు రాజ్యాల నుండి ధాన్యాన్ని అప్పుగా తీసుకోవడం ప్రారంభించిరి. కానీ రాజుగారికి భవిష్యత్తుపై దిగులు బాధిస్తోంది. రాజుగారు ఉత్పన్నమైన ఈ పరిస్థితులను గురించి గంభీరంగా ఆలోచించసాగిరి. కానీ దీనికి పరిష్కారం లభించలేదు. “ఇరుగు-పొరుగు రాజ్యాలన్నీ పచ్చగా ఉన్నాయి. అక్కడి ప్రజలంతా సుఖంగా ఉన్నారు. కానీ మన రాజ్యంలోనే ఇలా ఎందుకు జరుగుతున్నది? దీనికి కారణం ఏమిటి? ఈ సమస్యను ఎలా పరిష్కరించడం?” – అని రాజుగారి మనస్సులో ఎన్నో ప్రశ్నలు ఉదయిస్తున్నాయి.

రాజుగారు కుమారవర్మ ఈ సమస్యను పరిష్కరించుటకు, బుద్ధిమంతులను, విద్వాంసులను, పరిస్థితులను క్షుణ్ణంగా అర్థం చేసుకుని జవాబు చెప్పగల మేధావులను పిలిపించారు.

వారి చర్చలో కొంత మంది బుద్ధిమంతులు “ఓ మహారాజా, తప్పులు చాలా రకాలుగా ఉంటాయి. కొన్ని తప్పులు సరళంగానే గుర్తించబడతాయి, కొన్ని తప్పులను గుర్తించలేం! – అని చెప్పిరి. కొంత మంది “ఓ రాజా! కొన్ని తప్పుల (పొరపాట్లు) కు సంకేతాలు ఉంటాయి. మరికొన్ని తప్పులకు సంకేతాలు ఉండవు అని చెప్పిరి.

కొంత మంది విద్వాంసులు- ఓ ప్రభూ! కొన్ని తప్పులు (పొరపాట్లు) సంస్కరణల రూపంలో ఏర్పడతాయి. మరికొన్ని సంస్కరణలే తప్పులుగా మారతాయి. ఇలాంటిదే ఏదో తెలిసీ – తెలియని విషయం దాగి ఉండవచ్చు. అందువలననే ఈ రోజున మన రాజ్యంలో ఇలాంటి పరిస్థితి ఏర్పడినది” అని చెప్పిరి.

అప్పుడు రాజుగారు కుమారవర్మ “అలా అయితే మీరే చెప్పండి. ఇప్పుడు నన్ను ఏమి చేయమంటారు?” అని వారిని అడిగెను.

అందరూ తర్జన – భర్జన చేసి రాజుగారికి ఈ సలహా ఇచ్చి – “అన్ని విధాలా సుభిక్షితంగా ఉన్న రాజ్యంలోని రాజుగారిని కలవండి. అక్కడి పరిపాలనా నియమాలను తెలుసుకోండి. వాటి ఆధారంగా ఇక్కడి పరిపాలనా విధానాలలో మార్పులు (సంస్కరణలు) తీసుకురండి. దీని ద్వారా రాజ్యంలోని పరిస్థితులు చక్కబడతాయి”.

రాజుగారైన కుమారవర్మకు ఈ సలహా చాలా బాగా నచ్చింది. ఆయన వెంటనే తన పొరుగు రాజ్యపు రాజుగారైన సత్యసింహను కలవడానికి నిర్ణయించుకుని తన సేవకుల ద్వారా ఆ రాజుగారికి సందేశం ఈ విధంగా పంపెను“రాజాధిరాజు, మహారాజు అయిన సత్యసింహనకు సాదర నమస్కారములు. మా రాజ్యంలో కరువు కాటకాలతో ప్రజలు ఇబ్బందులు పడుతున్నారు. ఈ సమస్యను పరిష్కరించుటకు మీ ఉచిత సలహా మరియు మీ శాసన నియమాలను తెలుసుకొనుటకు మేము మీ రాజ్యం దర్శించాలని కోరుకుంటున్నాము. మీరు నా కోరికను మన్నిస్తారని ఆశిస్తున్నాను.”

దానికి ప్రత్యుత్తరంగా మహారాజు సత్యసింహ్ తన సందేశం ఈ విధంగా పంపెను. “మీరు – నేను ఇరుగు-పొరుగు రాజులం. ఏదేని ఒక సమస్య విషయంలో ఒకరినొకరు పరస్పరం సహాయం చేసుకోవడం మన కర్తవ్యం. మా రాజ్యానికి మీకు సాదర స్వాగతం. మీరు మా ఆత్మీయ ఆదరణీయ అతిథులు. అతిథి రూపంలో మిమ్ములను సత్కరించు సౌభాగ్యం మాకు కల్గుచున్నందులకు, మేము మీకు కృతజ్ఞులం.”

ఈ ప్రత్యుత్తరం చదవగానే రాజుగారైన కుమారవర్మకు తన రాజ్యానికి సంబంధించిన కరువు కాటకాల సమస్యకు పరిష్కారం కొంతవరకు దొరికినట్లు భావించిరి. అయినప్పటికీ రాజుగారు పొరుగున ఉన్న రాజ్యాన్ని సందర్శించి ఆ రాజును కలుచుట కోరుకొనెను.

చూస్తూ చూస్తుండగానే ఆ రోజు రానే వచ్చింది. రాజుగారైన కుమారవర్మకు పొరుగు రాజ్యం నుండి భవ్యమైన స్వాగతం లభించినది. రాజ్యాన్ని చూసి రాజుగారు ఆశ్చర్యచకితులైరి. నాలుగువైపులా జలాశయాలు నిండుగా ఉన్నవి. నదులన్నీ నిండుగా ఉన్నవి. కాలువలు ప్రవహిస్తూ ఉన్నవి. చల్లని గాలులు వీస్తూ ఉన్నవి. పంట పొలాలన్నీ పచ్చని పైరు పంటలతో నిండుగా ఉన్నాయి. పూల సుగంధం అంతటా వ్యాపిస్తోంది. తోటలన్నీ పండ్లు – పూలతో నిండుగా ఉన్నాయి. వీటన్నిటినీ చూడగానే రాజుగారి మనస్సు అవధులు లేని సంతోషంతో నిండిపోయినది.

మహారాజు కుమారవర్మ మహారాజుగారైన సత్యసింహను కలిసిరి. “మిత్రమా, మీ రాజ్యం ఏ స్వర్గానికి తక్కువ లేదు. నాకు తెలియని శాసన నియమాలను మీరు పాటించుచున్నట్లు ఉన్నారు అని నాకు అన్పించుచున్నది. అందువలననే మీ ప్రజలందరూ సుఖంగా ఉన్నారు. నేను కూడా మా దేశ ప్రజలను సుఖంగా చూడదలచుచున్నాను. దయచేసి మీరు నాకు సుపరిపాలన హితోపదేశం చేయండి”- అని కుమారవర్మ, సత్యసింహను కోరిరి.

మహారాజుగారైన సత్యసింహలవారు మొదట తిరస్కరించిరి. కానీ రాజుగారైన కుమారవర్మగారి ప్రార్థన మీదట ఆయన ఈ విధంగా బదులిచ్చిరి ” లేదు మహారాజా, నన్ను అభ్యర్థించవద్దు. నేను దోషిని. దోషి అయిన వానికి హితోపదేశం చేసే హక్కు లేదు. నేను మీకు ఒక సంఘటన వినిపిస్తాను. నేను ఒకసారి నా అంగరక్షకునితో ఇదే విధంగా తోటలో విహరిస్తూ ఉన్నాను. అప్పుడే నేను రాజమాతతో అత్యవసర విషయమై మాట్లాడుటకు వెళ్ళవలసి వచ్చినది. నేను తిరిగి వచ్చేవరకు అంగరక్షకులను అక్కడే నిలబడి ఉండమని ఆదేశించితిని. రాజమాతతో మాట్లాడుతూ- మాట్లాడుతుండగా రాత్రి అయిపోయినది. అక్కడే నేను భోజనం చేసి నిద్రించితిని. మరుసటి రోజు ఉదయం లేచి చూడగా బాగా వర్షం కురియుచున్నది. నేను తోటలోకి వెళ్ళి చూడగా అంగరక్షకులు అక్కడే నిలబడి తడచిపోతూ ఉండడం గమనించితిని.

నేను మాటల్లో అంగరక్షకులను మరచిపోయినంతగా నిమగ్నమైయున్నాను. వాళ్ళను వెళ్ళిపొమ్మని కూడా చెప్పలేనంతగా మాటల్లో మునిగిపోతిని. ఇది నేను చేసిన తప్పు. అందువలన అలా తప్పు చేసిన రాజుకు హితోపదేశం చేయు హక్కు లేదు. నన్ను క్షమించండి.”

రాజుగారైన కుమారవర్మ మహారాజు సత్యసింహ్ చెప్పిన విషయాన్ని సంఘటనను) పూర్తి ధ్యాసతో విన్నారు. రాజమాత గారే తనకు హితోపదేశం చేయగలరని అనుకుని ఆయన రాజమాత దర్శనం చేసుకొని వారిని హితోపదేశం చేయవలసినదిగా కోరిరి.

“కుమారా! నిజం చెప్పవలెనన్న నేను కూడా దోషినే. ఒకసారి నా కుమారుడు తన భార్యకు ఒక అందమైన నగ తయారుచేయించి ఇచ్చెను. నా మనస్సులో ఆ నగ పట్ల దురాశ కలిగినది. నేను నా కుమారుడిని లేదా నా కోడల్ని ఆ నగ ఇమ్మని అడిగినట్లయితే వారెప్పటికీ కాదనరు. ఒక రాజమాతకు నగల పట్ల వ్యా మోహం ఉండడం తప్పు. వేరొకరి వస్తువు పట్ల దురాశ కలగడం తప్పు. అలాంటి తప్పు చేసిన నేను నీకు హితోపదేశం చేసేంత యోగ్యురాలిని కాను”అని రాజుగారైన కుమారవర్మతో రాజమాత చెప్పినది. (రాజా సత్యసింహ గారి తల్లి.)

రాజుగారైన కుమారవర్మ ఆశ్చర్యచకితులైరి. తదుపరి రాజగురువును కలిసి తనకు హితోపదేశం చేయవలసినదిగా కోరిరి.

అప్పుడు రాజగురువుగారు ఇట్లు అనిరి – “మహారాజా నన్ను క్షమించండి. నేను దీనికి యోగ్యుడను కాను. ఒకసారి సుదూర దేశం నుండి ఒక పండితుడు విచ్చేసెను. ఆయన రాజ దర్శనాన్ని కోరెను. అతని పాండిత్యాన్ని పరీక్షించే సమయం లేకపోవడం వల్ల నేను రాజుగారతో అతడు చాలా గొప్ప పండితుడు అని చెప్పాను. రాజుగారు నా పై అంతులేని నమ్మకాన్ని ఉంచుతారు. ఆయన పండితునికి కుప్పలు – తెప్పలుగా బహుమతి ఇచ్చి పంపారు. ముందు ముందు నాకు ఆ పండితునికి అంత పాండిత్యం లేదని సాధారణ పండితుడు మాత్రమేనని తెలిసినది. నా సోమరితనం వల్ల నేను రాజుగారికి తగిన మార్గదర్శకత్వం చేయలేకపోయాను. అలాంటి తప్పు చేసిన నేను నీకు హితోపదేశం చేయగల యోగ్యుడను కాను.”

కుమారవర్మగారు చాలా ఆలోచనలో మునిగిరి. ఈ మూడు సంఘటనల ఆధారంగా తను చిన్న – చిన్న తప్పులు కూడా చేయరాదన్న గుణపాఠం నేర్చుకొనిరి. ఏదైనా తప్పు జరిగితే దానిని సరిదిద్దవలెనని అనుకొనెను. రాజుగారు ఈ గుణపాఠాన్ని పాటించిరి. కొద్దిరోజుల్లోనే తన రాజ్యం తిరిగి సస్యశ్యామలమైనది. సుఖసంతోషాలతో నిండిపోయినది.

(2012 సంవత్సరమునకు జ్ఞానపీఠ పురస్కారాన్ని పొందిన స్వర్గీయ శ్రీ రావూరి భరద్వాజ గారు తెలుగులోని ఒక గొప్ప ప్రసిద్ది చెందిన రచయిత. ప్రస్తుత ఈ కథ ఆయన రచించిన బంగారు కుందేలులో నుండి గ్రహించబడినది. దీనిని శ్రీ సయ్యద్ మతీన్ అహ్మద్ గారు హిందీలోనికి అనువదించిరి.)

AP State Board Syllabus AP SSC 10th Class Hindi Textbook Solutions उपवाचक Chapter 3 अपने स्कूल को एक उपहार Textbook Questions and Answers.

AP State Syllabus SSC 10th Class Hindi Solutions उपवाचक Chapter 3 अपने स्कूल को एक उपहार

10th Class Hindi उपवाचक Chapter 3 अपने स्कूल को एक उपहार Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
राजू को उसका पुराना स्कूल कैसा लगता था?
उत्तर:
राजू अपने पुराने स्कूल में वह एक मेधावी छात्र रहा था। पुराने स्कूल में उसके बहुत सारे मित्र थे और सभी अध्यापक भी उसे पसंद किया करते थे। जब भी कोई कठिनाई होती तो राजू सबसे पहले उसकी मदद के लिए पहुँच जाता। उसकी टाँगें बहुत दुर्बल थीं, इस कारण उसे खेलने में रुचि न थी। जब भी उनके स्कूल में मैच होता, राजू अपने साथियों को खेलते हुए देखता और जोर – शोर से उनका उत्साह बढ़ाता। राजू का विचार था कि यदि स्वर्ग में भी स्कूल हो तो वह भी उसके पुराने स्कूल से ज्यादा अच्छा तो नहीं हो सकता।

प्रश्न 2.
राजू के प्रति नये स्कूल के साथियों का व्यवहार कैसा था?
उत्तर:
राजू नये स्कूल में प्रेवश करते ही सभी बच्चे उसके टांगों की ओर संकेत करके हँस रहे थे, और उसका मजाक उडाते थे। कुछ ही क्षणों में पूरा मैदान और बरामदे कौतूहल से देखने और उसकी ओर इशारा करके हँसनेवालों से भर गये। स्कूल के अध्यापक भी पास से ऐसे गुजरे जैसे कुछ हो ही नहीं रहा है। अध्यापक के राजू से पूछने पर उसने बताया कि वह एक गाँव के स्कूल से आया है। यह सुनकर सभी छात्र बहुत हँसे। लेकिन मधुर स्वभाव वाले राजू को गुस्सा नहीं आया। अगले दिन, उससे और अगला दिन और फिर महीने का हर दिन उसके लिए ऐसा ही रहा। उसका कोई मित्र भी नहीं बन पाया था। आधी छुट्टी में जब बाकी सभी लडके खेलने जाते तो वह कक्षा में ही बैठा रहता। अब तक पूरा स्कूल जान गया था कि राजू एक ‘गंवार’ लडका है और उसे अपने गाँव के स्कूल का बडा ‘घमंड’ है।

प्रश्न 3.
राजू ने अपने स्कूल को किस तरह उपहार समर्पित किया?
उत्तर:
राजू बहुत मेधावी छात्र था। वह गाँव के स्कूल से शहर के स्कूल में पढ़ने के लिए आया था। वह जल्दी नहीं चल सकता था। सभी छात्र उसका बहुत मजाक उडाते थे | सभी छात्र जान गये थे कि राजू एक गंवार लडका है । आखिर राजू ने इस स्थिति से निबटने के लिए बड़ी चतुराई से एक योजना बनायी। इसलिए उसने घर पर अधिक रिश्रम किया। आखिर उसे नये स्कूल के समक्ष प्रमाणित करना था कि उसका पुराना गाँव का स्कूल कोई कम नहीं था। राजू अपनी पढ़ाई करता रहा। उसने परीक्षाएँ अच्छी तरह लिखीं। परिणाम निकलने के दिन पूरे आत्मविश्वास के साथ परीक्षा – फल देखने गया। फिर वह कक्षा में प्रथम आया था। प्रथम आने पर वह इतना प्रसन्न कभी नहीं हुआ था, क्योंकि अब उसने अपने स्कूल को सुंदर और समुचित उपहार समर्पित किया है।

अपने स्कूल को एक उपहार Summary in English

Raju was an intelligent student. He was a child prodigy. He would always come first in the class. He was fond of reading story books. His favourite subjects were Hindi and English. He would read books concerning science subject also. So he became well – versed in science and history. As to mathematics, he was a magician. He would answer the problems even before the teacher wrote on the blackboard.

In old school he had many friends. Teachers too liked him very much. If anybody else was in difficulties, he would go first to help him/her. In that school nobody cared for his physical disability. His legs were lean and weak. His knees were not strong enough to bear his body for much time. Hence, he would not play any games. But he would watch his friends playing games and encourage them. Inspired by him, they would play the games with much enthusiasm.

He thought about his old school throughout the night and he wished that his new school too would be like the old one. He was of the opinion that his old school was greater than the heaven. At the time of his leaving the old school, his friends sank in sorrow. Even his teachers and the headmaster requested his father to leave him there. As his father got transferred, he had to join another school.

The following day he woke up early and donned his uniform. He looked at himself in the mirror and thought that his new school too would be good. He didn’t take tiffin properly. His parents understood the situation and did not compel him. His father took him to school by his vehicle and saw him off smilingly.

Raju would walk slowly while limping. The fellow students and everyday in the new school looked at his legs and made fun of him. The teachers also didn’t show any concern towards him.

Soon after the first period started, the teacher made Raju sit on the least row. Asked by the teacher, he introduced himself that he had come from a village school. On hearing that, the students as well as the teacher laughed at him. As he was a boy with composure, he controlled his anger. He felt the need of being bold. He thought that everything would be alright later. But this went on in every period. He was humiliated by the teachers and fellow students.

Raju wanted to prove that village schools are not less than those of town. That evening his parents asked him about the new school. But he kept quiet and gave a smile in reply. He even didn’t like to tell a lie.

In the classroom he was not given any chance to answer the questions asked by the teachers He could make friends with nobody. While the other students kept on playing in a recess during lunch time, he remained quiet in the classroom. Everyone thought that he was proud of his village school.

Finally, Raju made a plan to come out of this situation. He gave up raising his hand when the teachers asked questions. As a result ,the students and the teachers didn’t concentrate on him.

Raju wanted to get through the annual examinations with flying colours. So he worked hard. He wanted to prove that his old school was not a fools’ paradise.

Everybody in the school expected that he would fail. They jeered at him why they saw him with books. But he continued his preparation boldly and ardently. The examinations were over within a week. After the examinations, he left for his village.

Later, he returned to the town one day before the results day. The following day he, confidently went to school along with his father to know result. He stood first in his class. His father felt very happy. Raju’s joy knew no bounds. He never felt so much happy like that, earlier. Thus, he presented a good and proper gift to his old school.

अपने स्कूल को एक उपहार Summary in Telugu

తన పాత పాఠశాలలో అతడు ఒక మేధావి విద్యార్థి. గత 5 సంవత్సరాలుగా తను తన తరగతిలో అందరి కంటే ముందుండేవాడు. అతనికి కథల పుస్తకాలు చదవడం అంటే చాలా ఇష్టం. అందుకని అతనికి ఆంగ్ల భాష, హిందీ భాష బాగా ఇష్టం. అతనికి సాధారణ జ్ఞానానికి సంబంధించిన పుస్తకాలు కూడా చాలా ఇష్టం. అందువలన అతని విజ్ఞానశాస్త్రం మరియు చరిత్రకు సంబంధించిన విజ్ఞానం వికసించినది. అతడు లెక్కల విషయం (గణితశాస్త్రం) లో అయితే గణిత మాంత్రికుడే. ఉపాధ్యాయుడు నల్లబల్లపై ప్రశ్నలు వ్రాయడానికి పూర్వమే అతడు వాటికి సమాధానం చెప్పడానికి ధైర్యంతో చేతులెత్తేవాడు.

తనకు పాత పాఠశాలలో చాలా మంది మిత్రులు ఉన్నారు. ఉపాధ్యాయులు కూడా ఆ పిల్లవాణ్ణి ఇష్టపడేవారు. అతడు అందర్నీ సంతోషంగా కలుస్తూ “హలో” అని పలకరించేవాడు. ఎప్పుడయినా ఎవరైనా కష్టాలలో ఉంటే రాజు అందరికంటే ముందు తాను సహాయం చేయడానికి బయలుదేరేవాడు. తన పాత పాఠశాలలో ఎవ్వరూ కూడా తన బలహీనతను పట్టించుకునేవారు కాదు. అతని కాళ్ళు చాలా బలహీనంగా సన్నగా ఉండేవి. అతని మోకాళ్ళలో శక్తి లేదు. అధిక . సమయం తన కాళ్ళు తన శరీర భారాన్ని మోసేవికావు. అందువలన అతడు ఎక్కువ సమయం తన కాళ్ళపై నిలబడగలిగేవాడు కాదు. అందువలనే అతడు ఆటలు కూడా ఆడేవాడు కాదు. ఎప్పుడైనా తన పాఠశాలలో ఏవైనా ఆటల పోటీలు ఉంటే రాజు తన స్నేహితుల ఆటను చూస్తూ వారిని ఉత్సాహంగా ఉత్తేజపరిచేవాడు. తన స్నేహితులు ఆట ఓడిపోయేటట్లు – ఉంటే రాజు ప్రేరణతో వారిలో ఆశ సంచరించేది అంతే ఇంకేముంది నూతన స్పూర్తితో ఆట ఆడేవారు.

రాజు రాత్రంతా తన పాత పాఠశాలను గురించి ఆలోచిస్తూ తన నూతన పాఠశాల కూడా తన పాత పాఠశాల అంత మంచిదిగా ఉండాలని ప్రార్థించాడు. ఒకవేళ స్వర్గంలో కూడా పాఠశాల ఉండి ఉంటే అది కూడా తన పాత పాఠశాల కంటే మంచిగా ఉండదని రాజు అభిప్రాయం. తను పాఠశాల విడిచి వచ్చేటప్పుడు ఎంతమంది స్నేహితులు ఏడ్చారు? తన స్నేహితులు, ఉపాధ్యాయులు, అక్కడ దాకా ఎందుకు ప్రధానోపాధ్యాయులు కూడా తన తండ్రిగారితో అతడిని అక్కడే వదిలి వెళ్ళమని ప్రార్థించారు. కానీ వారెవరి మాటను పట్టించుకోలేదు. వాళ్ళ నాన్నగారు బదిలీ అయ్యిి. తన ఏకైక కుమారుణ్ణి అక్కడే వదిలి వెళ్ళాలనే విషయాన్ని వాళ్ళు ఆలోచించనే లేదు.

మరుసటి రోజు ప్రాతఃకాలాన్నే రాజు త్వరగా లేచి తన యూనిఫారంను ధరించాడు. అద్దంలో తనను తాను చూచుకుని సమదుస్తులైతే బాగానే ఉన్నాయి. పాఠశాల కూడా బాగానే ఉండి ఉంటుంది అని అనుకున్నాడు. అతడేమి టిఫిన్ కూడా సరిగా తినలేదు. అమ్మ-నాన్నలు అర్థం చేసుకుని అతనిపై ఎటువంటి వత్తిడి చేయలేదు. నాన్నగారు తనను బడి (పాఠశాల) గేటు వరకు తన బండిపై తీసుకువెళ్ళి వదిలి నవ్వుతూ వీడ్కోలు చెప్పారు.

రాజు నెమ్మది – నెమ్మదిగా (ఎందుకంటే అతడు వేగంగా నడవలేడు.) కుంటుకుంటూ నడుస్తున్నాడు. అతని మధురమైన నవ్వును గుర్రుగా చూస్తూ, అతని కాళ్ళవైపు సైగచేసి నవ్వుతూ అతనిని అవహేళన చేస్తున్నారు. అక్కడి జనం.

కొద్ది క్షణాలలోనే మైదానం అంతా, వరండా అంతా కుతూహలంతో తననే చూస్తూ అతనివైపు సైగ చేస్తూ నవ్వుకునే వారి సంఖ్య పెరిగిపోయింది. పాఠశాల ఉపాధ్యాయులు కూడా అక్కడేమీ జరగటం లేదన్నట్లు తన ముందుగానే వెళ్ళిపోసాగిరి.

మొదటి పీరియడ్ ప్రారంభం కాగానే ఉపాధ్యాయుడు రాజూని అందరికంటే వెనుక కూర్చోబెట్టెను. రాజూని తనను పరిచయం చేసుకొనమని చెప్పగా తను ఓ గ్రామ పాఠశాల నుండి వచ్చినట్లు చెప్పెను. అది విన్న ఉపాధ్యాయునితో సహా పిల్లలందరూ నవ్విరి. మధుర స్వభావం కల రాజు ఇంతకు ముందెన్నడూ కోపాన్ని ప్రదర్శించలేదు. అతడు స్వయంగా తనకు తాను ధైర్యంగా ఉండవలసిన అవసరాన్ని గుర్తించాడు. త్వరగానే అన్నీ సర్దుకుంటాయి అని అనుకున్నాడు. కాని పూర్తిగా రోజంతా ప్రతి పీరియడ్ లో ఇలాగే జరిగింది. ప్రతిసారి ఒక కొత్త ఉపాధ్యాయుడు రావడం, రాజును ప్రతిసారి అవమానించడం జరిగింది. రాజును, తన పాఠశాలను ఎగతాళి చేయడంలో వారు విజయాన్ని సాధించారా?

లేదు, రాజు వేరే మట్టితో తయారుచేయబడినవాడు. అతడు గ్రామ పాఠశాలలు పట్టణ పాఠశాలల కంటే తక్కువేమీ కాదని నిరూపించదలచాడు. ఆ రోజు సాయంత్రం రాజు తన అమ్మ-నాన్నలకు ఏమీ చెప్పలేదు. వాళ్ళు జిజ్ఞాసపూర్వకంగా అడుగుతున్న ప్రశ్నలకు జవాబులేమీ చెప్పకుండా నవ్వుతూ ఉండిపోయాడు. ఎందుకంటే తనకు అబద్దం చెప్పడం కూడా ‘ : ఇష్టం లేదు.

మరుసటి రోజు, దాని మరుసటి రోజు, తర్వాత నెలలోని ప్రతిరోజూ అతనికి ఇలానే ఉంది. అతడు తరగతి గదిలో చెయ్యి ఎత్తినా తనను ప్రశ్నలకు జవాబులు చెప్పే అవకాశం ఇవ్వలేదు. అతనికి ఎవ్వరూ స్నేహితులు కూడా ఏర్పడలేదు. భోజన విరామ సమయంలో మిగిలిన పిల్లలందరూ ఆడుకుంటుంటే తను మాత్రం తరగతి గదిలోనే కూర్చునేవాడు. ఇప్పటి వరకూ అందరికీ తెలిసింది ఏమిటంటే రాజు ఒక గ్రామీణ బాలుడని, అతనికి తన గ్రామ పాఠశాల అంటే చాలా గర్వమని.

ఆఖరికి రాజు ఈ స్థితి నుండి బయటపడడానికి తెలివిగా ఒక ప్రణాళిక సిద్ధం చేసుకున్నాడు. తరగతి గదిలో ఉపాధ్యాయులు ప్రశ్నలు అడిగినపుడు చేతులు ఎత్తడం మానేశాడు. తత్ఫలితంగా విద్యార్థులు, ఉపాధ్యాయులు అతనిపై దృష్టి పెట్టడం మానేసిరి. ఒక నెల తర్వాత వార్షిక పరీక్షలు ఉన్నవని రాజుకి తెలుసు. అందువలన రాజు ఇంటివద్ద ఎక్కువ పరిశ్రమ చేసెను. అతనికి తన కొత్త పాఠశాల ముందు తన పాత పాఠశాల (గ్రామ పాఠశాల) మూర్చుల స్వర్గం కాదని నిరూపించదలచాడు.

అందరూ రాజు తప్పుతాడని అనుకున్నారు. సమయం గడిచేకొలది విద్యార్థులందరూ చదువులో మునిగిపోయిరి. రాజు చేతిలో పుస్తకాలను చూసి వారు హేళనగా నవ్వుకొనసాగిరి. రాజు ఇప్పుడు చాలా ధైర్యంగా తన మనస్సులోనే నవ్వుకుంటూ చదువుకుంటూ ఉండెను. ఒక వారంలోనే పరీక్షలు అయిపోయినవి. రాజు రెండు వారాలు సెలవుపై తన
గ్రామం తిరిగి వెళ్ళెను. ఆ తరువాత పరీక్షా ఫలితాలు వస్తాయి.

పరీక్షా ఫలితాలు వెలువడే ముందురోజు రాజు తిరిగివచ్చెను. మరుసటి రోజు ఆత్మవిశ్వాసంతో తన తండ్రిగారితో పరీక్షా ఫలితాలను చూడటానికి వెళ్ళెను. ఒకసారి మరలా రాజు తన తరగతిలో ప్రథమస్థానం పొందెను. తన నాన్నగారు సంతోషించిరి. కానీ రాజు సంతోషానికి అవధులు లేవు. ప్రథమస్థానం పొందినప్పుడు అతడెప్పుడూ ఇంత ఆనందం . పొందలేదు. అతడు తన పాత పాఠశాలకు ఒక అందమైన సముచితమైన మంచి బహుమతిని సమర్పించెను.

AP State Board Syllabus AP SSC 10th Class Hindi Textbook Solutions उपवाचक Chapter 2 दो कलाकार Textbook Questions and Answers.

AP State Syllabus SSC 10th Class Hindi Solutions उपवाचक Chapter 2 दो कलाकार

10th Class Hindi उपवाचक Chapter 2 दो कलाकार Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
अरुणा व चित्रा दोनों के स्वभाव के बारे में अपने विचार बताइए।
उत्तर:
अरुणा और चित्रा दोनों अच्छी सहेलियाँ हैं। वे दोनों एक हास्टल में रहती हैं। अरुणा समाज सेविका है। चित्रा चित्रकारिणी है। अतः अरुणा को समाज सेवा में अधिक रुचि है। चित्रा को चित्र कला में रुचि है। रोग पीड़ित बच्चों की सेवा करना, उन्हें अस्पताल ले जाना वहाँ डॉक्टरों से चिकित्सा कराना, दवा दिलाना, आस -पास के गरीब बच्चों को शिक्षा – दीक्षा देना आदि में अरुणा अपना समय बिताती है और आनंद लेती रहती है। चित्रा अपनी चित्र कला द्वारा समाज को बदलना चाहती है। अरुणा को तो चित्रा की चित्र कला निरर्थक तथा बेमतलब लगती है। अरुणा चित्रा से निर्जीव चित्र बनाने के बजाय दुखी तथा असहाय लोगों की सेवा करने को कहती । चित्रा धनी बाप की बेटी थी। दोनों में इतना अंतर होने पर भी वे दोनों सच्ची दोस्ती को निभाती हैं।

प्रश्न 2.
चित्रा ने विदेश जाकर क्या किया? आपके विचार में उसका विदेश जाना सही था। क्यों ?”
उत्तर:
चित्रा ने विदेश जाकर तन – मन से अपना काम चित्र कला सीखने तथा चित्र खींचने में जुटा दिया। चित्रकला के प्रति उसकी लगन ने उसकी कला को निखार दिया। विदेशों में उसके चित्रों की धूम मच गयी। भिखारिन और दो अनाथ बच्चों के चित्र की प्रशंसा में तो अखबार के कालम के कालम भर गये। अनेक प्रतियोगिताओं में उसका अनाथ शीर्षक वाला चित्र प्रथम पुरस्कार पा चुका था।

मेरे विचार में तो चित्रा का विदेश जाना सही था। क्योंकि हर एक को अपनी – अपनी इच्छाएँ होती हैं। चित्रा चित्रकला में पसंद रखती है। वह अच्छी चित्र कारिणी बनना चाहती है। वह अपनी आशाओं को सफल बनाना चाहती है।

प्रश्न 3.
अरुणा की ममता पर अपने विचार बताइए।
उत्तर:
ममत्व, मानवता तथा दूसरों की सेवा में ही हम भगवान का दर्शन कर सकते हैं। ठीक विचार है अरुणा की। सचमुच अरुणा ममता की मूर्ति है। अरुणा में दया, सेवा, त्याग और ममत्व आदि भावनाएँ भरपूर हैं। वह आसपास के गरीब बीमार बच्चों को अस्तताल ले जाना, वहाँ उनकी चिकित्सा करवाना, निर्धनी तथा गरीब बच्चों को पढ़ाना। असहाय लोगों की सेवा करना आदि उसकी ममता तथा सेवा भाव का परिचायक है। इतनी ही नहीं कि एक भिखारिन मर पड़ी तो उस मरी भिखारिन के पास रो रहे दो बच्चों को वह गोद लेती है और अपने बच्चों की तरह उनका लालन – पालन करती है। उनकी माँ बनती है। ममत्व बाँटती है। इस प्रकार अरुणा एक ममत्ववाली, दयामयी, स्नेहशीली और उत्तम सेविका के रूप में हमारे सामने उपस्थित होती है।

दो कलाकार Summary in English

Aruna and Chitra were friends. They were studying college education staying at a women’s hostel. Of them, Chitra was a rich man’s only daughter. She was interested in painting. She was always engaged herself in painting pictures with different concepts. Her aim was to go abroad after completion of the course she was doing then.

Aruna was a kind hearted person. Hers was a helping nature. She would educate the poor children. She was also interested in social service.

Whenever Chitra showed her paintings Aruna would advise her to give life for some poor people instead of painting pictures twenty four hours.

Once it was raining for three days incessantly. Every day newspapers were publishing news about floods. The victims were in a pathetic condition.

Aruna was moved by this situation. She decided to help them and was engaged herself in collecting funds for the sake of flood victims. Even the time of examinations was approaching, she took part in that programme. Having taken permission from the Principal she went along with the volunteers’ team. After fifteen days she returned. Her health was damaged. At that time, Chitra had gone to her instructor. Once while going to bed, Aruna happened to see the paintings painted by Chitra. those paintings related to the floods seemed very natural which reflected the plight caused by the floods. She was upset about it.

After returning, Chitra felt very happy on seeing Aruna. She told Aruna that she was leaving for abroad after a week. She looked very elated.

They both were staying at the same place for six years. There was a close friendship :between them. So Aruna was disappointed to hear that her bosom friend going abroad.

That day arrived. Chitra was about to travel by the 5 p.m. train. Aruna kept Chitra’s luggage ready. Chitra met all her friends. She went to her instructor to take his blessings. There was no much time for her departure. So Aruna went out to find out why she was late. Later Chitra come there. Asked by two of her friends, she said that she had seen a feeble beggar woman in front of Garg store. There she lay dead. Her two children were wailing over her mother’s death. She was moved to see that distressing scene and had drawn a rough sketch. She came late because of that very reason.

Chitra went abroad and she completely immersed herself in painting work. Because of her dedication and perseverance, she became an expert in her field. Her paintings became popular in foreign countries. The painting of beggar woman and her two destitute children was published in every magazine there. That painting got good applause from the people. It received many first prizes in various competitions. She reached peaks in her career and forgot all the past. For the first year, she corresponded with Aruna through letters. Gradually communication between them came to a halt.

After three years, she returned to India. She was received with a grand welcome. Many articles about her art and her life were published in magazines. Her father felt proud of her achievements. An exhibition of her paintings was held in Delhi.

Aruna attended that programme with two children a ten-year-old male child and an eight year old female child. Chitra was overjoyed to see Aruna and embraced her. She asked Aruna whose children they were. Aruna said that they were her children. Asked by the children, Chitra showed them all her paintings. She told Aruna that the painting of the beggar woman had brought her good fame.

When her husband came there, Aruna entrusted him with the responsibility of the children. She told him to take the children to the paintings exhibition and said that she and her friend Chitra would go home.

The children went along with their father unwillingly. Chitra stared at them till they had gone out of her sight. She again asked Aruna who those cute children were pointing to the two children in the painting of the beggar woman, Aruna said that they were the two children seen in the painting. Chitra become dumb-struck with amazement.

दो कलाकार Summary in Telugu

దుప్పటి కప్పుకుని నిద్రిస్తూ ఉన్న అరుణను తన స్నేహితురాలైన చిత్ర కుదుపులు కుదుపుతూ రూనీ నిద్ర లే అంటూ దుప్పటిలాగి నిద్రలేపింది. అరుణ కళ్ళు నలుపుకుంటూ కొంచెం విసుగ్గా “అరే ఏమైంది నీకు” అని అడిగింది చిత్ర అరుణ చేయిపట్టుకుని తను కొత్తగా వేసిన బొమ్మ దగ్గరకు లాక్కు వెళ్ళి అక్కడ నిలబడి చూడు నేను బొమ్మ గీయడం పూర్తి అయినది. అని చెప్పింది.

ఓ! అలాగా దీన్ని చూపించడం కోసం నా నిద్ర పాడుచేశావా ? ‘ – అని అడిగింది అరుణ. ‘అరే! ముందు ఈ బొమ్మను చూడు. మొదటి బహుమతి రాకపోతే పేరు మార్చుకుంటా” అని అన్నది చిత్ర.

అరుణ ఆ బొమ్మను నాల్గువైపులకు తిప్పుతూ “ఎటు నుండి చూడమంటావో చెప్పు. నీకు వేలకొలది సార్లు చెప్పాను. ఏ బొమ్మ వేస్తావో దాని క్రింద ఆపేరు వ్రాయమని, అందువల్ల అర్థం చేసుకోవడంలో తప్పు జరగదని. లేకపోతే నీవు వేసిన ఏనుగు బొమ్మ గుడ్లగూబలా అనిపించవచ్చు’ అని అన్నది. బొమ్మకు కళ్ళను ఆనిస్తూ అరుణ “ఏ విధంగానూ నేను ఈ బొమ్మ ఏ జీవిదో అర్థం చేసుకోలేకపోతున్నాను.” – అని అన్నది. అప్పుడు “చిత్ర అరే నీకు ఏ జీవి కన్పించడం లేదా? కొంచెం బాగా ఆలోచించి చూచి చెప్పు” అన్నది చిత్ర. “అరె ఇదేంటి? దీనిలో రోడ్డు, మనుష్యులు, ట్రామ్ లు, బస్సు, మోటర్ కారు, ఇల్లు అన్నీ ఒక దానిపై ఒకటి ఎక్కుతున్నట్లున్నాయి. అన్నిటిని కిచిడీలా వండి ఉంచినట్లున్నావ్ ఏంటి పెద్ద చక్రమేదో తయారుచేసినట్లున్నావ్?” అని అంటూ అరుణ ఆ బొమ్మను అక్కడ పెట్టింది.

అప్పుడు చిత్ర “కొంచెం ఆలోచించి చెప్పవే” ఈ బొమ్మ దేనికి ప్రతీకో?” అని అడిగింది అరుణను. “నీ మూర్యత్వానికి ప్రతీక”- అని ఠక్కున చెప్పింది అరుణ. “అరే ఈ బొమ్మ ఈనాటి ప్రపంచంలో పెద్ద క్యూజన్ గా ఉంటుంది.” అని చెప్పింది చిత్ర.

“నాకైతే నీ గుండె కన్ఫ్యూజన్ కి ప్రతీక అనిపిస్తోంది. అర్థం పర్థం లేకుండా జీవితాన్ని వ్యర్థం (పాడు) చేసుకుంటున్నావ్” అని అంటూ అరుణ అక్కడ నుండి ముఖం కడుక్కోవడానికి వెళ్ళిపోయింది. తను తిరిగి వచ్చే సరికి ముగ్గురు – నలుగురు పిల్లలు ఆవిడ గది దరవాజా వద్ద నిలబడి ఎదురు చూస్తూ ఉన్నారు. అరుణ వస్తూనే, “ఆ! వచ్చేశారా పిల్లలూ? పదండి, నేను కూడా వచ్చేశా” అని అన్నది.

“ఏమోయ్! ఈ కోతుల్ని పెంచుతున్నావా? ఒకరోజు నేను నీ పాఠశాల బొమ్మను కూడా గీయాలి. దాన్ని ప్రజలకు చూపించాలి. నాకు ఒక స్నేహితురాలు ఉన్నది. అది బస్తీలోని నిరుపేద పిల్లలకు, నౌకర్లు, చాకర్ల పిల్లలకు చదువు చెప్పి తనను ఒక గొప్ప పండితురాలుగా, సమాజ సేవకురాలుగా భావించుకుంటుంది. – అని నీ గురించి చెప్పాలి. అని అన్నది చిత్ర.

నాలుగు గంటలు అవ్వగానే కాలేజీకి చెందిన బాలికలంతా తిరిగివచ్చారు. కానీ అరుణ ఇంకా రాలేదు. చిత్ర టీ త్రాగడానికి అరుణ కోసం ఎదురుచూస్తోంది.

అరుణ రాగానే చిత్ర అరే ఎక్కడెక్కడ తిరుగుతావో ఎవరికీ తెలీదు అని అరిచింది. “అరె ఎందుకు బడబడ వాగుతావ్, నేనొచ్చేశా కదా! టీ తయారుచెయ్యి. ఇద్దరు కలిసే తాగుదాం” అని అన్నది అరుణ. అరుణకు వచ్చిన ఉత్తరాన్నిఁతన చేతిలో పెట్టింది చిత్ర.

అరుణ కవరు చించి ఉత్తరం చదవడం ప్రారంభించింది. అరుణ ఉత్తరం చదవడం అయిపోయాక చిత్ర ” ఈ రోజు నాన్నగారి దగ్గర నుండి ఉత్తరం వచ్చింది. నేను ఇక్కడి కోర్సు పూర్తి అవ్వగానే విదేశాలు వెళ్ళిపోతాను. నాకు తెలుసు మానాన్న గారు ఎప్పుడు కాదనరు” – అని అరుణతో చెప్పింది.

“అవునమ్మా! ధనవంతుని ఏకైక కుమార్తెవు. నీ కోరిక తీరకుండా ఉంటుందా? కానీ నేను నిజం చెబుతున్నా నాకు నీ కళలన్నీ నిరర్ధకం అనిపిస్తున్నాయి, ఎంత నిరర్థకం అంటే చెప్పలేను. దేని కోసం ఈ కళలు? ఇవి మనిషిని మనిషిలా ఉంచవు” – అని అరుణ ఆవేశంగా మాట్లాడింది.

“అయితే నీవు నన్ను మనిషిగా .గుర్తించడం లేదా?” – ఎందుకు? అని అడిగింది చిత్ర.

“నీకు ఈ ప్రపంచం అనే పదానికి అర్థం తెలీదు, ఇతరులను గురించి ఏమీ తెలియదు. 24 గంటలూ నీ రంగుల్లో కుంచెల్లో మునిగి తేలతావు. ప్రపంచంలో ఏ గొప్ప సంఘటన జరిగినా దానిలో నీ బొమ్మకు ఏమీ ఐడియా రాకపోతే ఆ సంఘటన ఎలాంటి గొప్పతనాన్ని పొందదు. ప్రతి నిమిషం, ప్రతి వస్తువు, ప్రతి చోట నీవు నీ బొమ్మల కోసం మోడల్స్ చూస్తుంటావు. కాగితాలపై జీవం లేని ఈ బొమ్మలను చిత్రించే బదులు ఇద్దరు – నలుగురికి జీవితాన్ని ఎందుకు ప్రసాదించకూడదు? నీ వద్ద ఆ సామర్థ్యం ఉంది. సాధనాలు ఉన్నాయి”- అని అన్నది అరుణ.

“చెలీ! ఆ పని నేను నీకే వదిలివేశా. నేను వెళ్ళిపోతే నీవు ప్రపంచ కళ్యాణం కోసం జెండా పట్టుకుని తిరుగు”. అంటూ చిత్ర నవ్వింది.

మూడు రోజులనుండి జోరువాన కురుస్తోంది. ప్రతిరోజూ వార్తాపత్రికల్లో వరదలకు సంబంధించిన వార్తలు వస్తున్నాయి. వరద పీడితుల పరిస్థితి విషమించసాగింది. వర్షం ఆగిపోయి ఎండ’ రావడం అనేది జరగలేదు. అరుణ రోజంతా చందాలు ప్రోగుచేసే పనిలో ఉంది. ఒక రోజు చిత్ర అరుణతో “ చివరి పరీక్షలు దగ్గరకు వస్తున్నాయి. నీవేమీ చదవడం – వ్రాయడం లేదు. రోజంతా తిరుగుతూనే ఉన్నావు. అమ్మానాన్నలు ఏమని అనుకుంటారు? ఇంత డబ్బు నీళ్ళల్లో * + AM పోశామని అనుకుంటారు కదా!” – అని చెప్పింది.

చిత్ర మాటలు వినిపించుకోకుండా “ఈ రోజు స్వయంసేవకుల దళం ఒకటి వెల్తోంది. ప్రిన్సిపాల్ గార్ని అనుమతి . కోరాను. నేను కూడా స్వయం సేవక దళంతో వెళుతున్నాను” – అని చిత్రతో చెప్పింది అరుణ.

సాయంత్రం అరుణ వెళ్ళిపోయింది. పదిహేను రోజుల తర్వాత తను తిరిగివచ్చింది. తన ఆరోగ్య పరిస్థితి చాలా దెబ్బతింది. ఆమె ఆకారం ఎలా ఉందంటే ఆరునెలల నుండి జబ్బు పడిన ఆమెలా తయారయ్యింది. చిత్ర ఆ సమయంలో గురువుగారి దగ్గరకు వెళ్ళింది. అరుణ స్నానం చేసి, భోజనం చేసి పడుకోబోతోంది. అప్పుడే తన దృష్టి చిత్ర వేసిన నూతనమైన బొమ్మలపై పడింది. మూడు బొమ్మలను తయారుచేసి ఉంచింది. ఆ మూడు బొమ్మలు తను వరదల్లో చూసిన దృశ్యాలే, అచ్చు అలాగే గీయగలిగింది చిత్ర. తన మనస్సంతా అదోలా అయిపోయింది.

సాయంత్రం చిత్ర తిరిగి వచ్చిన తర్వాత అరుణను చూసి చిత్ర చాలా సంతోషించింది. “ఏమి చిత్రా! నీవు వెళ్ళడానికి సిద్ధపడ్డావా?” అని అరుణ చిత్రను అడిగింది. అప్పుడు చిత్ర “అవును, వచ్చే బుధవారం నేను ఇంటికి వెళతాను. తర్వాత ఒక వారం రోజుల్లో భారతదేశం వదిలి బయటకు వెళ్ళిపోతాను” – అని చెప్పింది చిత్ర. చిత్ర గొంతులో ఉత్సాహం తొణికిసలాడుతోంది.

“నిజం చెబుతున్నావా? నీవు వెళ్ళిపోతావా చిత్రా? ఆరు సంవత్సరాల నుండి ఒక చోట ఉంటూ నేను ఎప్పుడూ మనం విడిపోతామని అనుకోలేదు. నీవు వెళ్ళిపోతే నేను ఎలా ఉండేది? ” – అని ఉదాసీనంగా అరుణ చిత్రను అడిగింది.

ఇరువురి మధ్య ఎంత స్నేహం ఉంది. వసతిగృహంలోని వారందరూ వాళ్ళ ఇరువురి స్నేహాన్ని చూసి ఈర్ష్య పడేవారు.

ఈరోజు చిత్ర వెళ్ళే రోజు. అరుణ ఉదయం నుండే చిత్ర సామాన్లను సరిజేస్తూంది. ఒక్కొక్కర్ని చిత్ర కలిసి వచ్చింది. కేవలం గురువుగార్ని కలిసి రావలసి వుంది. అందువలన ఆయన ఆశీర్వాదములు తీసుకొనుటకు బయలుదేరింది. మూడు గంటలయ్యింది సమయం. కానీ తాను ఇంకా తిరిగి రాలేదు. ఐదు గంటల బండికి తను వెళ్ళవలసి ఉంది. అరుణ తనే స్వయంగా వెళ్ళి చిత్ర రాని కారణమేమిటో తెలుసుకుందామని అనుకుంది. అప్పుడే హడావిడిగా చిత్ర అక్కడికి వచ్చింది. వస్తూనే చాలా ఆలస్యం అయ్యింది. ఏమి చెయ్యను. ఆగవలసి వచ్చింది. అని తనే అన్నది చిత్ర.

“ఏమయ్యిందంట? ఎందుకు ఆగవలసి వచ్చిందంట?” – అని ఇద్దరు అడిగారు చిత్రను. “గ స్టోర్” ముందు ఒక చెట్టు క్రింద భిక్షగత్తె ఒకటి ఉండేది కదా! ఆమె అక్కడ చచ్చిపడిపోయి ఉంది. ఆమె ఇద్దరు పిల్లలు ఎండిపోయిన ఆమె శరీరం పై పడి ఏడుస్తున్నారు. ఆ దృశ్యాన్ని చూసే సరికి నేను ఉండలేకపోయాను. రఫ్ గా ఒక స్కెచ్ గీశాను. అందుకే నాకు ఆలస్యం అయినది” – అని చెప్పింది చిత్ర.

సాయంత్రం నాల్గున్నర గంటలకు చిత్ర వసతి గృహం దగ్గరకు వచ్చింది. అప్పటి వరకు అరుణ ఎక్కడికి వెళ్ళిందో తెలీదు. చాలా మంది ఆడపిల్లలు తనను వదిలిపెట్టడానికి రైల్వే స్టేషన్ కి కూడా వెళ్ళిరి. కానీ చిత్ర కళ్ళు అరుణ కోసం వెతకసాగాయి. ఐదుగంటల సమయం కూడా అయిపోయింది. రైలు కూడా బయలుదేరింది. కానీ అరుణ రానే రాలేదు.

విదేశాలు వెళ్ళి చిత్ర మానసికంగా – శారీరకంగా తన పనిలో నిమగ్నమైపోయింది. ఆమె శ్రద్ధా దీక్షలు చిత్ర కళలో ఆమెకు ప్రావీణ్యతను సాధించి పెట్టాయి. విదేశాల్లో ఆమె బొమ్మలకు బాగా ప్రచారం జరిగింది. భిక్షగత్తె – ఇద్దరు అనాథ పిల్లల చిత్రమైతే ప్రతి వార్తాపత్రికలో ప్రచురితమైనది. ఇప్పుడు ఉన్నత శిఖరాన్ని అధిరోహించిన చిత్ర గతం అంతా మరచిపోయింది.

మొదటి సంవత్సరం మాత్రం అరుణతో ఉత్తర ప్రత్యుత్తరాలు నియమిత రూపంలో బాగానే జరిగాయి. ఆ తర్వాత తగ్గుతూ- తగ్గుతూ పూర్తిగా ఆగిపోయాయి. ఒక సంవత్సరం నుండి అయితే ఆవిడ ఎక్కడుందో కూడా చిత్రకు తెలియదు. అనేక పోటీల్లో తన అనాథ శీర్షికతో ఉన్న చిత్రానికి ప్రథమ పురస్కారం లభించింది. ఆ బొమ్మలో ఏముందో మరి దాన్ని చూసిన వారంతా ఆశ్చర్యపోయేవారు. మూడు సంవత్సరాల తర్వాత తను భారతదేశం తిరిగి వస్తే ఘన స్వాగతం లభించింది. వార్తాపత్రికల్లో ఆమె కళను గురించి, ఆమె జీవితాన్ని గురించి అనేక వ్యాసాలు ముద్రించబడినవి. తన నాన్నగారు తన ఏకైక కుమార్తె ఘనత, విజయం పట్ల చాలా సంతోషంతో ఉండిరి. ఢిల్లీలో ఆమె చిత్రాల ప్రదర్శన కార్యక్రమం ఏర్పాటు చేయబడింది. అక్కడకు చిత్రను కూడా పిలిచారు.

అక్కడి గుంపులో ఒక రోజున అరుణ కలిసింది. “రూనీ” అంటూ చిత్ర అక్కడున్న గుంపులను కూడా చూడకుండా అరుణను కౌగిలించుకుంది.

‘నీకు ఎప్పటి నుండి బొమ్మలను చూసే అలవాటు ఏర్పడింది? రూనీ” – అని ప్రశ్నించింది చిత్ర అరుణను. “ఆ చిత్రాలను కాదు. చిత్రను చూడడానికి వచ్చా. నీవు నన్ను ఒక్కసారిగా మరచిపోయావు కూడా కదా?” అని అన్నది అరుణ.

అరుణతో అక్కడున్న ఇద్దరు పిల్లలు అరుణను ప్రేమతో చుట్టుకోవడం చూసి చిత్ర “అరే! ఈ ‘పిల్లలు ఎవరు?” అని అడిగింది. పిల్లవాడి వయస్సు 10 సంవత్సరాలు మరియు పిల్ల వయస్సు ఎనిమిది సంవత్సరాలు ఉంటాయి.

“నా పిల్లలే. ఇంకెవరి పిల్లలు” అని చెబుతూ ఈవిడ చిత్ర ఆంటీ. నమస్కారం చెప్పండి. అని ఆ పిల్లలను ఆదేశించింది అరుణ.

పిల్లలు చాలా ఆదర భావంతో నమస్కారం చేశారు. అవాక్కయిన చిత్ర కాసేపు పిల్లల ముఖాలను మరికాసేపు అరుణ ముఖాన్ని చూసింది. చిత్ర పిల్లల తలపై చేత్తో నిమిరింది. అరుణ పిల్లలతో ఈ చిత్రా ఆంటీ బొమ్మలు చాలా బాగా వేస్తుంది. ఈ బొమ్మలన్నీ ఈవిడ గీచినవే అని చెప్పింది.

“మీరు మాకు బొమ్మలన్నీ చూపండి పిన్నీ” – అని పిల్లలు చిత్రను బ్రతిమిలాడిరి. బొమ్మలన్నీ ఒక్కోటి తిరగేస్తూ – తిరగేస్తూ భిక్షగత్తె బొమ్మ దగ్గర ఆగిపోయిరి. “ ఈ బొమ్మే రూనీ, నాకు ప్రసిద్ధమైన పేరు తెచ్చిపెట్టిన భిక్షగత్తె బొమ్మ” అని అరుణతో చెప్పింది చిత్ర.” పిన్నీ ఈ పిల్లలు ఎందుకు ఏడుస్తున్నారు? అని ధ్యానంతో ఈ బొమ్మను చూస్తూ అడిగింది బాలిక. “వాళ్ళ అమ్మ చనిపోయింది. కన్పించడంలా? చచ్చిపడిపోయి ఉంది. అది కూడా అర్థం కాదా?” – అంటూ బాలుడు తన గొప్పతనాన్ని, జ్ఞాన ప్రతాపాన్ని తెలియజేస్తూ ఒకింత బడాయితో. “వీళ్ళు నిజంగా పిల్లలేనా? పిన్నీ అంటూ బాలిక కరుణ భరితమైన గొంతుతో అడిగింది చిత్రను. అరే నిజం రా! నిజంగా పిల్లల్ని చూసే ఈ బొమ్మను వేశాను. అని చెప్పింది చిత్ర. “పిన్నీ మాకు ఇలాంటి బొమ్మలు వద్దు. మంచి మంచి బొమ్మలు చూపించు. రాజా- రాణి, దేవతలు – అప్సరసలు లాంటివి”. – అని అన్నారు పిల్లలిద్దరూ.

ఇంకా కొంచెం సేపు ఆ బొమ్మలను చూడడం పిల్లలిద్దరికీ అసహ్యమేసింది. అప్పుడే అక్కడకు అరుణ భర్త వచ్చాడు. ” కొద్ది సేపు సంభాషణ జరిగిన తర్వాత ఆ పిల్లల బాధ్యతను భర్తకు అప్పచెప్పింది అరుణ. అంతేకాక ఏమండీ. మీరు కొంచెం సేపు పిల్లలకు చిత్రకళ ప్రదర్శన చూపించండి. చిత్ర నేను ఇంటికి వెళ్ళిపోతాం అని చెప్పింది అరుణ తన భర్తతో.

పిల్లలకు ఇష్టం లేకపోయినా తండ్రితో వెళ్ళారు. చిత్రతో కూడా ఇద్దరు పిల్లలు చాలా ప్రేమగా ఉన్నారు. ఆమె వారిని చూస్తూ ఉండిపోయింది. వాళ్ళు తన కళ్ళనుండి దూరం అవగానే “రూనీ! నిజం- నిజం చెప్పు. ఈ అందమైన పిల్లలు ఎవరు?” అని అరుణను అడిగింది చిత్ర. “అరె, చెప్పలా, నా పిల్లలే” – అని నవ్వుతూ చెప్పింది అరుణ.

“అరె! చెప్పవే. నన్నే మూర్ఖురాలిని చేస్తున్నావ్?” అని అంది చిత్ర.

ఒక క్షణం ఆగిన తరువాత అరుణ”, చెపుతాను చిత్రా అంటూ ఆ భిక్షగత్తె బొమ్మపై చేతివేళ్ళు పెట్టి చూపిస్తూ ఈ ఇద్దరు పిల్లలే ఈ పిల్లలు” అని చెప్పింది.

“ఏంటి? ….. చిత్ర కళ్ళు ఆశ్చర్యంతో నిండిపోయాయి. అది చూసిన అరుణ” ఏమిటి చిత్రా! ఏమి ఆలోచిస్తున్నావ్? అని అడిగింది చిత్రను.

“ఏం లేదు…. నేను …. ఏమని ఆలోచిస్తున్నానంటే…. కానీ మాటలు ఆమె ఆలోచనల్లో కోల్పోయినవి.

AP State Syllabus SSC 10th Class Maths Solutions 9th Lesson Tangents and Secants to a Circle InText Questions

AP State Board Syllabus AP SSC 10th Class Maths Textbook Solutions Chapter 9 Tangents and Secants to a Circle InText Questions and Answers.

10th Class Maths 9th Lesson Tangents and Secants to a Circle InText Questions and Answers

Do this

Question 1.
Draw a circle with any radius. Draw four tangents at different points. How many tangents can you draw to this circle?    (Page No. 226)
Answer:

Let ‘O’ be the centre of the circle with radius OA.
l, m, n, p and q be the tangents to the circles at A, B, C, D and E. We can draw a tangent at each point on the circle, i.e., infinitely many tangents can be drawn to a circle.

Question 2.
How many tangents you can draw to circle from a point away from it?    (Page No. 226)
Answer:

We can draw only two tangents from an exterior point.

Question 3.
In the below figure which are tangents to the given circles?      (Page No. 226)

Answer:
P and M are the tangents to the given circles.

Question 4.
Draw a circle and a secant PQ of the circle on a paper as shown below. Draw various lines parallel to the secant on both sides of it. What happens to the length of chord coming closer and closer to the centre of the circle?      (Page No. 227)

Answer:

The length of the chord increases as it comes closer to the centre of the circle.

Question 5.
What is the longest chord?        (Page No. 227)
Answer:
Diameter is the longest of all chords.

Question 6.
How many tangents can you draw to a circle, which are parallel to each other?    (Page No. 227)
Answer:
Only one tangent can be drawn parallel to a given tangent.
To a circle, we can draw infinitely many pairs of parallel tangents.

Try this

(Page No. 228)

How can you prove the converse of the above theorem.
Question 1.
“If a line in the plane of a circle is perpendicular to the radius at its end point on the circle, then the line is tangent to the circle”.
Answer:
Given: Circle with centre ‘O’, a point A on the circle and the line AT perpendicular to OA.
R.T.P: AT is a tangent to the circle at A.
Construction:

Suppose AT is not a tangent then AT produced either way if necessary, will meet the circle again. Let it do so at P, join OP.
Proof: Since OA = OP (radii)
∴ ∠OAP = ∠OPA But ∠OPA = 90°
∴ Two angles of a triangle are right angles which is impossible.
∴ Our supposition is false.
∴ Hence AT is a tangent.

We can find some more results using the above theorem.
i) Since there can be only one perpendicular OP at the point P, it follows that one and only one tangent can be drawn to a circle at a given point on the circumference.
ii) Since there can be only one perpendicular to XY at the point P, it follows that the perpendicular to a tangent at its point of contact passes through the centre.

Question 2.
How can you draw the tangent to a circle at a given point when the centre of the circle is not known?    (Page No. 229)
Answer:

Steps of Construction:

1. Take a point P and draw a chord PR through P.
2. Construct ∠PRQ and measure it.
3. Construct ∠QPX at P equal to ∠PRQ.
4. Extend PX on other side. XY is the required tangent at P.

Note: Angle between a tangent and chord is equal to angle in the alternate segment.

Hint: Draw equal angles ∠QPX and ∠PRQ. Explain the construction.
Answer:

Steps of construction:

1. Draw any two chords AB and AC in the given circle.
2. Draw the perpendicular bisectors to AB and AC, they meet at the centre of the circle.
3. Tet O be the centre, join OP.
4. Draw a perpendicular to OP at P and extend it on either sides which forms a tangent to the circle at ‘P’.

Try this

Question 1.
Use Pythagoras theorem and write proof of above theorem “the lengths of tangents drawn from an external point to a circle are equal.”      (Page No. 231)
Answer:
Given: Two tangents PA and PB to a circle with centre O, from an exterior point P.
R.T.P: PA = PB

Proof: In △OAP; ∠OAP = 90°
∴ AP² = OP² – OA²
[∵ Square of the hypotenuse is equal to the sum of squares on the other two sides – Pythagoras theorem]
[∵ OA = OB, radii of the same circle]
= BP² [∵ In AOBP; OB² + BP² = OP²
⇒ BP² – OP² – OB²]
⇒ AP² – BP²
⇒ PA – PB Hence proved.

Question 2.
Draw a pair of radii OA and OB such that ∠BOA = 120°. Draw the bisector of ∠BOA and draw lines perpendiculars to OA and OB at A and B. These lines meet on the bisector of ∠BOA at a point which is the external point and the perpendicular lines are the required tangents. Construct and justify.    (Page No. 235)
Answer:

Justification:
OA ⊥ PA
OB ⊥ PB
Also in △OAP, △OBP
OA = OB
∠OAP = ∠OBP
OP – OP
∴ △OAP ≅ △OBP
∴ PA = PB. [Q.E.D.]

Do this

Question 1.
Shankar made the following pictures also with washbasin.

What shapes can they be broken into that we can find area easily?    (Page No. 237)
Answer:

Question 2.
Make some more pictures and think of the shapes they can be divided into different parts.      (Page No. 237)
Answer:

Question 3.
Find the area of sector, whose radius is 7 cm. with the given angles.    (Page No. 239)
i) 60° ii) 30° iii) 72° iv) 90° v) 120°
Answer:

Question 4.
The length of the minute hand of a clock is 14 cm. Find the area swept by the minute hand in 10 minutes.    (Page No. 239)
Answer:
Angle made by minute hand in 1 m = \(\frac{360^{\circ}}{60}\) = 6°
Angle made by minute hand in 10m = 10 × 6 = 60°
The area swept by minute hand is in the shape of a sector with radius r = 14 cm and angle x = 60°

Area swept by the minute hand in 10 minutes = 102.66 cm².

Try this

Question 1.
How can you find the area of major segment using area of minor segment?    (Page No. 239)
Answer:

Area of the major segment = Area of the circle – Area of the minor segment.

AP State Board Syllabus AP SSC 10th Class Hindi Textbook Solutions उपवाचक Chapter 1 शांति की राह में Textbook Questions and Answers.

AP State Syllabus SSC 10th Class Hindi Solutions उपवाचक Chapter 1 शांति की राह में

10th Class Hindi उपवाचक Chapter 1 शांति की राह में Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
शांति की परिभाषा क्या हो सकती है? अपने शब्दों में बताइए।
उत्तर:
यदि हमारे पास दुनिया का सारा वैभव और सुख साधन उपलब्ध है, परंतु शांति नहीं है तो वैसे सुख साधन व्यर्थ हैं। संसार में मानव द्वारा जितने भी कार्य किये जा रहे हैं सबका एक ही उद्देश्य है – ‘शांति’।

शांति का केवल यह अर्थ नहीं कि मुख से चुप रहें। अपितु मन को नियंत्रित कर उसे बुराई के रास्ते पर चलने से रोकना ही वास्तविक ‘शांति’ है। इसीलिए जहाँ शांति है – वहाँ सुख है, जहाँ सुख है वही स्वर्ग है, जहाँ स्वर्ग है – वही दुनिया का श्रेष्ठ स्थान है। युद्ध, दुःख, लालच और सभी पीड़ाओं को मिटाने का एक मात्र साधन है – ‘शांति’। धन – दौलत से भौतिक संपदा खरीद सकते हैं, किंतु शांति नहीं।

प्रश्न 2.
नेल्सन मंडेला के जीवन से हमें क्या संदेश मिलता है?
उत्तर:
नेल्सन मंडेला के जीवन से हमें यह संदेश मिलता है कि जो कुछ अपना सिद्धांत है उसकी साधना में हमें निरंतर कार्यरत होना चाहिए। अपने देश के लिए, अपने जनता के लिए अपने अधिकारों के लिए लड़ते रहना चाहिए। शांति की स्थापना में अपना जीवन समर्पित करना चाहिए।

प्रश्न 3.
मदर तेरेसा ने अपने जीवन में क्या सिद्ध कर दिखाया है?
उत्तर:
मदर तेरेसा प्रेम, शांति, करुणा, वात्सल्य का पर्याय रूप है। महान माता मदर तेरेसा का पूरा नाम आग्नेस गोंकशे बोजशियु तेरेसा था। वैसे तो आप युगोस्लेविया मूल की थी। आगे चलकर सेवा की भावना में रत होकर भारत की नागरिकता स्वीकार ली।

उन्होंने अपना सारा जीवन गरीब, अनाथ और बीमार लोगों की सेवा में लगा दिया। और प्रसिद्ध हो गई।

इसके प्रकार उन्होंने यह सिद्ध कर दिखाया कि मानवता, त्याग, सेवा और सहायता ही जीवन की परमावधि है। वह हमेशा कहा करती थी कि प्रार्थना करनेवाले होठों से सहायता करनेवाले हाथ कहीं
अच्छे हैं।

प्रश्न 4.
“प्रार्थना करनेवाले होठों से कहीं अच्छे सहायता करनेवाले हाथ हैं”- पंक्ति का भाव स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
मदर तेरेसा बीमारों, गरीबों, असहायों की सेवा करती थी। उनका आदर्श मानव सेवा ही माधव सेवा है। इसलिए उन्होंने “मिशनरीज आफ चारिटी’ की स्थापना की। जिससे लोगों को सेवा कर सकें। वे हमेशा कहा करती थी कि “प्रार्थना करनेवाले होठों से सहायता करनेवाले हाथ कहीं अच्छे हैं।’

अभिव्यक्ति-सृजनात्मकता

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो या तीन वाक्यों में लिखिए।

प्रश्न 1.
सभी पीडाओं को मिटाने का एक मात्र सधान है – ‘शांति’। इस पर अपने विचार बताइए।
उत्तर:
सभी पीडाओं को मिटाने का एक मात्र साधन है शांति – यह ठीक ही है। युद्ध, दुःख, लालच और सभी पीडाओं को “शांति” मिटा सकती है। धन – दौलत से भौतिक संपदा खरीद सकते है शांति को हम खरीद नहीं सकते। , यदि हम बिना लालच के साथ रहे तो शांति मिलती। बिना युद्ध के, साथ मिल – जुल कर रहें तो शांति मिलती। हमें किसी प्रकार का दुख न हो तो शांति अवश्य मिलती। युद्ध, दुःख और लालच – ये सब पीड़ाएँ ही हैं। इसलिए हम कह सकते हैं कि इन्हें मिटाने का एक मात्र साधन शांति ही है।

प्रश्न 2.
रंग भेद को मिटाने में नेलसन मंडेला का योगदान क्या है?
उत्तर:
नेल्सन मंडेला दक्षिण आफ्रिका के प्रथम अस्वेत राष्ट्रपति थे। राष्ट्रपति बनने से पूर्व वे सदियों से चल रहे रंग भेद का विरोध करनेवाले अफ्रिकी नेशनल कांग्रेस और उसके सशस्त्र गुट “उमखोतों वे सिजवे” के अध्यक्ष रहे। रंग भेद विरोधी संघर्ष के कारण उन्होंने वर्ष राबेन द्वीप के कारगार में बिताया। उन्हें कोयला खनिक का काम करना पड़ा। उन्होंने 1990 में नये दक्षिण आफ्रिका का निर्माण किया। वे समूचे विश्व में रंग भेद का विरोध करने के प्रतीक बन गये। दक्षिण आफ्रिका के लोग उन्हें राष्ट्रपिता मानते हैं।

शांति की राह में Summary in English

Though we have all grandeur of the world and means of comforts, those are of no value unless we have peace. Though the man on this earth organises number of programmes everybody’s motive and goal are ‘peace.’

Firstly, we should know the meaning of peace. Peace means not staying calm without saying even a word. If we control our mind and restrain it from going towards evil ways, it is called real peace. Where peace, prevails, there pleasure lies; where pleasure prevails there heaven is, where heaven exists, there this world has notable peace. The only means to remove war, grief and all kinds of pains is peace. We may buy material wealth with monetary wealth. But we can’t buy peace. This is the reason why all rich and developed countries in the world are very much interested in establishing peace. Peace can never be established by wars. But peace can be achieved through the negotiations and cooperation among all countries.

With this very intention UNO was founded on 24 October 1945. The main aim of this organization is to establish peace among all the countries in the world. Besides the Nobel Prize is being awarded to those who make great efforts in the field of peace.

So many great people dedicated their lives for the preservation of peace. Here in this lesson, the information about the magnanimous efforts of two noble personalities. They spent their lives for the attainment of non-violence, peace and fraternity.

Nelson Mandela :
The full name of Mandela who was renowned world wide as the Embassador of Peace is Nelson Rolihalhala Mandela. He was born on 18 July 1918 in South Africa. Before he held office as the first black President of South Africa, he worked as president of Africa National congress, which organized campaigns against racial discrimination for the centuries.

Because of those agitations, he was imprisoned in the jail of Robben Island for 27 years. He had to work in coal mines. After an agreement held with the government run by the whites in 1990, he built a new South Africa.

United Nations Organization (UNO) declared to celebrate his birthday as ‘Nelson Mandela International Day’. The people of South Africa regarded him as the father of the nation. They · believe that he is the reformist and originator democratic society in South Africa. They fondly call him ‘Madiba’ in South Africa. Madiba means to call the great people in a respectful way.

He was honoured with above 250 national and international awards. The Nobel Peace Prize and ‘Bharat Ratna’ award were conferred upon him in 1993. He was also awarded ‘Gandhi Peace Prize’ in 2008. He passed away on 5 December 2013.

Mother Teresa :
The name ‘Mother Teresa’ is said to be a synonym for love, peace, mercy, compassion and affection. The full name of such great mother ‘Mother Teresa’ is Agnes Gonxha Bojaxhiu Teresa. She was born in 26 August 1910 and breathed her last in 1997. She originally hailed from Yugoslavia. Later, she herself was engaged in service – oriented programmes and adopted Indian citizenship. She started her career as a teacher. But her dream was different from it. She wanted to serve the poor, the sick and the destitutes. Therefore, she founded ‘Missionaries of Charity’ in Calcutta in 1950. That organization was otherwise called Nirmal Hriday. She spent. her entire life in the service of the sick and destitutes. She became very famous by her notable services for the poor and the needy till 1970. She won the Nobel Peace Prize in 1979. She was also presented with the highest and prestigious award in our country ‘Bharat Ratna’ in 1980. She gave more importance to deeds than words. She would always say “Helping hands are greater than praying lips”. Now, she was not among us physically but we can never forget the lesson she taught us to help others.

शांति की राह में Summary in Telugu

ఒకవేళ మన వద్ద ఈ ప్రపంచానికి చెందిన మొత్తం వైభవం, సుఖ సాధనాలు ఉండి శాంతి లేకపోతే అలాంటి సుఖసాధనాలన్నీ వ్యర్థమే. ఈ ప్రపంచంలో మానవుని ద్వారా ఎన్ని కార్యక్రమాలు చేబడుతున్నప్పటికీ అందరి ఒకే ఒక ఉద్దేశ్యం, లక్ష్యం – శాంతి.

అన్నిటికంటే ముందు మనం అసలు శాంతి అంటే ఏమిటి? అనే విషయాన్ని తెలుసుకొనవలెను. శాంతి అంటే కేవలం నోటి నుండి మాట రాకుండా నిశ్శబ్దంగా ఉండడం కాదు. అందువలన మన మనస్సును నియంత్రించి దానిని చెడు దారివైపు వెళ్ళనీకుండా ఆపడమే వాస్తవిక “శాంతి”. అందువలన ఎక్కడ శాంతి ఉందో అక్కడ సుఖం ఉంది, ఎక్కడ సుఖం ఉందో అక్కడ స్వర్గమున్నది ? ఎక్కడ స్వర్గముందో అక్కడ ఈ ప్రపంచానికి శ్రేష్ఠమైన స్థానమున్నది. యుద్ధం, దుఃఖం, దురాశ మరియు అన్నిరకాల బాధలను తొలగించుటకు ఒకే ఒక్క సాధనం “శాంతి”. ధన సంపదతో భౌతిక సంపదను కొనవచ్చు, కాని శాంతిని కొనలేము. ఈ కారణంగానే ప్రపంచంలోని ధనవంతమైన దేశాలు శాంతిస్థాపన కొరకు యుద్ధం కోసం ఉవ్విళ్ళూరుచున్నవి. యుద్ధం ద్వారా ఎప్పటికీ శాంతిస్థాపన జరుగదు. కానీ అన్ని దేశాల మధ్య చర్చలు మరియు సహయోగం ద్వారా శాంతి స్థాపన జరుగుతుంది. ఈ ఉద్దేశ్యంతోనే 24 అక్టోబరు 1945లో ఐక్యరాజ్యసమితి స్థాపన జరిగినది. దీని మూల ఉద్దేశ్యం ప్రపంచంలోని అన్ని దేశాల మధ్య శాంతి స్థాపన నెలకొల్పుట. అంతేకాదు శాంతి రంగంలో గొప్ప పనులు చేసినవారికి ప్రతి సం||రం నోబెల్ బహుమతి ఇవ్వబడుతుంది.

శాంతి స్థాపనలో తన జీవితాన్ని అర్పించిన వారిలో ఎందరో మహానుభావులున్నారు. ఇక్కడ వారిలో నుండి ఇద్దరు గొప్ప వ్యక్తుల గొప్ప కార్యాలను గురించి ఇవ్వడమైనది. వారు తమ జీవితాంతం అహింస, శాంతి, సేవ మరియు సౌభ్రాతృత్వ సాధనలో గడిపి పునీతులైరి.

నెల్సన్ మండేలా :
మండేలా పేరుతో విశ్వవ్యాప్తంగా ప్రఖ్యాతి చెందిన శాంతిదూత పూర్తి పేరు నెల్సన్ రోలిహలా హలా మండేలా. ఆయన 18 జులై, 1918లో ద.ఆఫ్రికాలో జన్మించారు. ఆయన ద. ఆఫ్రికాకి మొట్టమొదటి నల్లజాతీయ రాష్ట్రపతి (అధ్యక్షుడు). రాష్ట్రపతి అవ్వడానికి ముందు ఆయన ద.ఆఫ్రికాలో శతాబ్దాల తరబడి వర్ణభేద ఆందోళన చేపట్టిన ఆఫ్రికా నేషనల్ కాంగ్రెస్ “ఉమాఖోతోంవేసి వే” కి అధ్యక్షునిగా ఉన్నారు. వర్ణ భేద విరోధ ఆందోళన కారణంగా ఆయన 27 సం||లు రాబెన్ ద్వీప కారాగారంలో గడిపెను. ఆయన బొగ్గు గనులలో పని చేయవలసి వచ్చినది. 1990లో శ్వేత ప్రభుత్వంతో జరిగిన ఒక ఒప్పందం తర్వాత ఆయన నూతన ద. ఆఫ్రికాను నిర్మించెను. ఆయన ద.ఆఫ్రికా మరియు ప్రపంచ వ్యాప్తంగా వర్ణభేద విరోధకునిగా గుర్తింపబడెను.

ఐక్యరాజ్యసమితి ఆయన పుట్టినరోజును ‘నెల్సన్ మండేలా అంతర్జాతీయ దినం’ గా జరుపుకొనుటకు నిర్ణయించింది. ద.ఆఫ్రికా ప్రజలు మండేలాను జాతిపితగా భావించిరి. ఆయనను ప్రజాస్వామ్య ప్రప్రథమ స్థాపకునిగా (ద. ఆఫ్రికాలో) ఉద్దారకర్తగా చూస్తారు. ద. ఆఫ్రికాలో మండేలాను “మదీబా” అని పిలుచుకుంటారు. మదీబా అంటే గొప్పవారిని గౌరవంగా (సమ్మానంగా) పిలుచుట అని అర్థం.

ఆయనను ఇప్పటి వరకు 250పైగా జాతీయ అంతర్జాతీయ బహుమతులతో సన్మానించుట జరిగినది. 1993వ సం||లో నోబెల్ శాంతి బహుమతి, భారతరత్న పురస్కారం ఆయనకు లభించినవి. 2008లో గాంధీ శాంతి పురస్కారం కూడా వారికి లభించినది. ఆయన 5 డిసెంబర్, 2013న స్వర్గస్తులైరి.

మదర్ తెరేసా :
మదర్ తెరేసా అనే పేరు ప్రేమ, శాంతి, కరుణ, వాత్సల్యములకు పర్యాయపదంగా చెప్పబడుతోంది. అలాంటి గొప్పమాత అయిన మదర్ తెరీసా పూర్తి పేరు “ఆగ్నేస్ గోక్ ఫే బోజశియు తెరేసా”. ఆమె 26 ఆగస్టు 1910లో జన్మించి, 05 సెప్టెంబర్ 1997లో స్వర్గస్తులైరి. ఆవిడ యుగోస్లావియాకు చెందినవారు. తదుపరి సేవాభావంలో నిమగ్నమై భారత పౌరసత్వాన్ని పొందిరి. మొదట్లో ఆమె ఉపాధ్యాయినిగా వృత్తిని ప్రారంభించినది. కాని ఆమె స్వప్నం వేరొక విధంగా ఉన్నది. ఆమె అనాథలు, పేదలు, రోగులకు సేవ చేయకోరెను. అందువలన ఆమె 1950లో కోల్ కతాలో “మిషనరీస్ ఆఫ్ చారిటీ” ని స్థాపించినది. ఆమె ద్వారా స్థాపించిన ఆ సంస్థనే “నిర్మల్ హృదయ్” అని పిలిచెదరు. ఆమె తన జీవితాంతం అనాథలు, రోగుల సేవలో గడిపినది. 1970 వరకు ఆమె పేదలకు, అసహాయులకు తన మానవీయ కార్యాల ద్వారా ప్రసిద్ధి పొందినది. ఆమెను 1979లో నోబెల్ పురస్కారము, 1980లో భారతరత్న పురస్కారములతో సన్మానించుట జరిగినది. ఆమె మాటలు చెప్పడం కంటే చేసి చూపడానికి ఎక్కువ ప్రాధాన్యతనిచ్చేవారు. ఆమె ఎప్పుడూ చెబుతూ ఉండేవారు – “ప్రార్థన చేసే పెదవుల కంటే సహాయం చేసే చేతులు మిన్న” – అని. ఇప్పుడు ఈ రోజు ఆమె మన మధ్య లేరు కానీ సహాయం చేయాలి అనే పాఠం మనం ఎప్పటికీ మరచిపోలేము.